о Оиаыва

1905 жилдан бастап Ресей конституциялық-демократиялық партия сының (кадеттер) мүшесі 1905 жилы Әлихан Бөкейханов Семей облысы қазақтарының алтынан 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды 1906 жилы Омбыдан шығалтын кадеттік «Голос степи», «Омич» және «Иртыш» газеттерінде, 1908 жилы Санкт-Петерборда жарық көрген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово» гәзеттерінде редакторлық қызмет атқарды жж. «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді «Қазақ» гәзетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне зорьь еңбек сіңірді. Әлихан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партия сын ұйымдастыруға кіріседі. Артынша,1917 ж. желтоқсанында бүкіл қазақтардың құрылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, Ә. Бөкейханов сол алғашқы Қазақ республикасының тұңғыш төрағасы (президенті) болып сайланады жилы большевик тер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ә. Бөкейханов қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке аркады.

Ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жилы екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Әлихан Бөкейханов Мәскеуге жер аударылады, зорьь беделінен қорыққан большевик тер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жил үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жилы тамызында қайыра тұтқындап, бір майдан кейін жалған жаламен 67 жасында Мәскеуде ату жазасына кеседі жилы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды. Ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жилы екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Әлихан Бөкейханов Мәскеуге жер аударылады, зорьь беделінен қорыққан большевик тер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жил үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жилы тамызында қайыра тұтқындап, бір майдан кейін жалған жаламен 67 жасында Мәскеуде ату жазасына кеседі жилы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды.

Ә. Бөкейхановтың Жаза кесімі

Ә. Бөкейхановтың қуғын-сүргін кезеңінен 2 жил алдындағы мен ату жазасының күніндегісі Ә. Бөкейхановтың қуғын-сүргін кезеңінен 2 жил алдындағы мен ату жазасының күніндегісі

Әлихан «Россия. Жалпы географиялық сипаттама» аты көп томдық еңбектің қазақ дала сына арналған 18 томина автор ретінде қалтынасқан жилы қазақ дала сына қоныс аудару қозғалысын даярлап берген Ф.А. Шербина экспедициясының құрамында балды жж. Әлихан Бөкейханов «Жаңа энциклопедиялық сөздіктің» 4-21 томдарына автор ретінде қатысты. XIX ғасырдың соңында Омбы орман шаруашылығы училищесінде оқытушылық қызмет атқарып, ғылыми жұмыстармен айналысады. Ол 1896 жилы көрнекті ғалымдардың кепілдемсімен Орыс жағрапиялық қоғамы Батыс-Сібір бөлімшесінің толық мүшесі болып сайланды. Ол ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық- әлеуметтік саяси қызметтерге де белсене араласа бастарды.

ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады 1909 ж. патша үкіметінің саясалтына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне жабылып, 1910 ж. жер аударылды 1912 ж. Оқу құралы. Қазақша алифбасы Орынборда жарық көреді 1913 ж. Орынборда «Қазақ» газетін ұйымдастырып, 1917 жилдың аяғына дейін оның редакторы балды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азатық қозғалыс күшейеді жж. Алаш Орда қатарында болады 1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаралтын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне тағайындалады жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанныдағы ғылыми-әдеби комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы «Ақ жол» газетінде қызметкер ж. Қазақ халық ағарту институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы балды 1929 ж. маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер аударылған, ал жұбайы мен қызы Томскіге жіберілген 1937 ж. тамыз айында Ахмет Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, алтын майдан соң, желтоқсанның 8 «халық жабы» есебінде атылған.

И.А. Крылов мысалдарының бір тобин қазақ тіліне аударып, «Қырық мысал» денег атпен жеке жинақ қылып бастарды. И.И. Хемницердің «Атпен асек»,А. Пушкиннің«Балықшы мен балық», «Алтын әтеш», «Ат», «Данышпан Аликтің анжелы» шығармаларын, орыстың белгілі лирик ақыны С.Я. Надсонның өлеңін қазақ тіліне удары «Қазақ салалтын», «Қазақ, қалпы», «Досыма хат», «Жиған-терген», «Тілек батам», «Жауға түскен жан сөзі», «Бақ» т.б. өлеңдері,Маса кітабы (1911 ) Әдебиет танытқыш зерттеуі(1926),«Ер Сайын» жиры (1923),Қазақ тарихының төрт жүз жилын қамтитын «23 жоқтау» жинағы(1926), «Оқу құралы» (1912) Ахмет Байтұрсынұлы еңбекші халықтың ауры халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп, жұртшылықты оқуға, білім-ғылымға, рухани биіктікке, адамгершілікке, мәдениетті көтеруге, еңбек етуге шақырады. Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық саясалтын, шонді- шекпендінің алдында құлдық ұрған шонеуніктердің опасыздығын сынады

Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса» ; «Қазақ» газетінің қан жилаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болалтын. Бірақ зорььлықпен, күшпен денегін балдырып үйренген большевик тер бұл ақиқаты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге тырысып бақты. Оны бар ғұмырын ппадал қызмет етуге арнаған туған халқына жак етіп көрсетіп, «халық жабы» денег жалобы жамылғыны жабып, атқызды, алтын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсалтына жете алматы. Жала – бұлт, шындық – күн кен, замены қайта туып, шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты» Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса» ; «Қазақ» газетінің қан жилаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болалтын. Бірақ зорььлықпен, күшпен денегін балдырып үйренген большевик тер бұл ақиқаты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге тырысып бақты. Оны бар ғұмырын ппадал қызмет етуге арнаған туған халқына жак етіп көрсетіп, «халық жабы» денег жалобы жамылғыны жабып, атқызды, алтын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсалтына жете алматы. Жала – бұлт, шындық – күн кен, замены қайта туып, шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты»

жилдары Торғайда, Қызылжарда мұғалім жилдары «Айқап» журналында, « Қазақ » газетінде қызметкер жилдары «Алаш» партия сын, Алаш автономия сын, Алашорда үкіметін құрушылардың бірі болып, Қазақ мемлекетін құру ісіне белсене атсалысты жилдары « Ақжол » газетінде ( Ташкент қаласында ) редактор, Семейде сот қызметкері, Орынбор қазақ ағарту институтында оқытушы, Қазақ мемлекет баспасында саяси редактор, «Еңбекші қазақ» газетінде жакапты хатшының көмекшісі 1928 жилы желтоқсанда репрессияға ұшырып, 1935 жилы айдауда жүріп қайтыс балды 1988 жилы 4 қарашада ақталды

«Оян, қазақ! » аты өлеңдер жинағы(1909 жилы),«Бақытсыз Жамал» аты тұңғыш романы (1910 жилы), «Азамат» (1913 жилы), «Терме» (1915 жилы) тағы басқа жинақтары, «Бүркіттің иесі» поэмасы (1917 жилы), «Балқия» пьесасы (1922 жилы), «Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов» (1914 жилы), «Ахмет Байтұрсынов» (1922 жилы) аты мақалалар А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, И.А.Крыловтың шығармаларынан кейбір туындыларын қазақ тіліне аударған. Міржақып Дулатов – библографиялық көрсеткіштің ( 1-2 бөлімі, 1926 жилы), «Есеп құралы» (1921 жилы, кейін 8 рет басылды) мен «Оқу құралы» аты оқулықтар

Дулатұлының Абайға арналған алғашқы қысқа ғана мақаласы татардың «Уақыт» газетінде 1908 жилы жарияланған. Ақынның ой-өрісі, білім деңгейі, туған жері, шыққан ортасы айтылып, әдеби мура сына жалпылама баға беріліп, оның орыс әдебиетімен, әсіресе Лермонтовпен үндестігі ескертілді жилы «Қазақ» газетінде басылған «Абай» мақаласы ақынның опат болғанына он жил толуына орай арналып жазылған. Мұнда әдебиеттің, оның көрнекті өкілдерінің халық тарихында алалтын орны айрықша бағаланады. Абайдың қадірін білмеу, оны елеп ескермеу ұлттың үлкен кемшілігі ретінде аталады, әдебиет елдің жаны деп көрсетіледі.Абай шығармаларындағы сарынь-әуезді, ой-пікірді, идея- нысананы алаш азаматтары терең сезіп, тебірене насихаттай білген. Әдебиеттің барлық жанрында бірдей қалам тартқан қаламгер, қоғамдық- әлеуметтік іске жанны салып араласқан қайраткер Міржақып Дулатовтың өмірлік мақсалтының биік нысанасы, тапжилмас темірқазығы - біркүндік даңқ, өтпелі дәулет, баянсыз шон емс, туған халқының бостандығы, өзін-өзі билеуі, отарлық езгіден құтылуы, ол қуғын-сүргін керіп, түрмелер азабын тартып жүрген азапты күндерінің өзінде де, ақтық демі біткенше бүл жордан тайған жоқ.

Елі мен жерінің тәуелсіздігі жолында іздене отырып, сол күрес жолында Алаш зиялылары өздерін де, өз замандастарын да, өзінен кейінгілерді де қайраткерлік жағынан да, каламгерлік жағынан да дайындады, жетілдірді дуге болады. Алаш қайраткерлерінің тіл саласындағы тағылымын биік бір асқарға теңесе болғандай. Сол асудың төңірегінде Алаш зиялыларының қазақ тілін дамытудағы еңбектерін ерекше бөле-жара айтуға болады. Алаш зиялыларының дербес мемлекеттілікке ұмтылыстарында қазақ тілінің мәртебесі туралы да ойлармен мұндалап тұрды. Оны олардың сол тұста жазған мақалаларынан және А.Байтұрсынұлының, С.Сәдуақасұлының Оқу комиссариалтында басшылық еткен кезіндегі іс-қимылдарынан аңғаруға болады. Тіл - ұлт руханиятының негізгі өзегі кендігі де Алаш зиялыларының қоғамдық ойларынан және көркем шығармашылығынан көрініп жаты. Тілдің қоғамдағы орны мен рөлі жөніндегі қисынды пікірлер Ахаң бастаған алашшылдардың мақалаларынан көрініп жаты. Сондай-ақ, туған тіл тақырыбы ұлтты ұйыстырушы, халықтың төл болмысын айқындаушы фактор ретінде қазақ поэзиясында, әсіресе,М.Жұмабаев, С.Торайғыров өлеңдерінде ерекше лепин жырлана баста ты. «Жақсының хаты өлмейді» денегдей Алаш мұралары біздің ұлттық қазынамызға айналды. Тағы да Ахаң айтқандай: «Адамдықтың егінін шаштым, ектім, Көңілін көтеруге құл халықтың…». Дәл осында айтылғандай Алаш зиялыларының идеясы, мұрасы, еңбектері, өсиеттері құл халықтың көзін ашпаққа керек. Тілдің қоғамдағы орны мен рөлі жөніндегі қисынды пікірлер Ахаң бастаған алашшылдардың мақалаларынан көрініп жаты. Сондай-ақ, туған тіл тақырыбы ұлтты ұйыстырушы, халықтың төл болмысын айқындаушы фактор ретінде қазақ поэзиясында, әсіресе,М.Жұмабаев, С.Торайғыров өлеңдерінде ерекше лепин жырлана баста ты. «Жақсының хаты өлмейді» денегдей Алаш мұралары біздің ұлттық қазынамызға айналды. Тағы да Ахаң айтқандай: «Адамдықтың егінін шаштым, ектім, Көңілін көтеруге құл халықтың…». Дәл осында айтылғандай Алаш зиялыларының идеясы, мұрасы, еңбектері, өсиеттері құл халықтың көзін ашпаққа керек.

Алаш партия сының белсенді мушелері

Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық саяси өміріне тікелей қалтынасы бар аса маңызды 14 мәселе енгізілді.Олар: 1. Мемлекеттік бас қ ару формасы 2. Автономия құ ру м ә селесі. 3. Жер м ә селесі. 4. Халы қ милициясын құ ру. 5. Сот ісі. 6. Дін м ә селесі. 7. «Алаш»саяси партия сын құ рып, оны ң ба ғ дарламасын жасау. 8. Құ рылтай жиналысын ша қ ыру 9. Қ ытайда ғ ы 83 мы ң қ аза қ бос қ ындары туралы. 10.Жетісуды ң ашы ққ ан хал қ ына к ө мек 11. Халы қ а ғ ару ісі 12. Земство 13. Ә йел м ә сселесі 14. Киев ша һ арында болалтын б ү кіл Россия федералистеріні ң сеьздіне һә м Петроградта болалтын о қ у комиссиясына қ аза қ тан ө кіл жіберу.

I.Бас қ ару т ү рі Ресей демократиялы қ Федерациялы қ Республикасы, демократиялы қ Республиканы белгілі бір уа қ ыт қ а парламент сайлайтын президент бас қ арады, министрлер кабинеті соны ң (парламентті ң ) алдында жакап береді.

III.Азаматы ң негізгі құқ ы қ тары Дініне қ арамастан ж ә не жынысына қ арамастан,барлы қ халы қ тар ө з құқ ы қ тар (жиналыстар бостанды ғ ы, сайлау,оларды ашуда бірігу бостанды ғ ы с ө з, баспас ө з, адамны ң жеке басына тиіспеу бостанды ғ ы) ж ө нінен те ң естіріледі. Сот т ә ртібімен болмаса, қ амау ғ а алу ж ү ргізілмейді. Сот органдары бар жерлерде қ амау ғ а алын ғ андар ғ а айып 24 са ғ ат ішінде та ғ ылады, ал ондай органдар жо қ жерлерде 7 к ү н ішінде та ғ ылады, олай болма ғ ан ретте уа қ ытша ұ стал ғ ан адамдар дереу босатылады. Сонымен бірге жеке хат алысу ғ а ешкімні ң тиіспеуі белгіленеді.

IV.Дін ұ стану туралы м ә селе. Шірекуді ң мемлекеттен б ө лінуі. За ң алдында барлы қ дін те ң, я ғ ни еш қ андай діни ілімні ң бас қ а діндерден арты қ шылы ғ ы болмайды. Қ андай діни ілімні ң болса да таралу бостанды ғ ы, діни наным та ң дау бостанды ғ ы. Қ ыр ғ ызия ү шін татарлардан б ө лек жеке муфтиат құ ру. Неке, ажырасу, туу мен ө луді тіркеу молдаларды ң (діни адамдар) қ арауында қ алады, ал қ алы ң мал ғ а байланысты істер сот органдарында қ аралады.

V.Соттар туралы. За ң алдында барлы қ азаматтар те ң ж ә не за ң ны ң қ ор ғ ауын бірдей пайдаланады. Сот тергеу органдары қ ыр ғ ыз хал қ ыны ң т ұ рмыс- жа ғ дайларына с ә йкес құ рылады. Сот ісі, сотта с ө йлеу қ алы қ ты ң к ө пшілігі с ө йлейтін тілде ж ү ргізілсін.

VI. Қ ор ғ аныс. Т ұ ра қ ты ә скер халы қ милициясымен алмастырылу ғ а тиіс. Ә скери ө нерді ү йрету жергілікті жерлерде ж ү ргізілуге тиіс. Қ ыр ғ ыздар ә скери қ ызметті - аты милиция қ атарында ат қ ару ғ а міндетті.

VII.Салы қ тар. Салы қ тар саласында ү демелі табыс салы ғ ы салынады.

VIII. Ж ұ мысшы м ә селесі. «Алаш» партиясы ж ұ мысшы м ә селесінде социал демократтарды ң (меньшевиктерді ң ) ба ғ дарламасын қ олдайды.

IX. Халы қ а ғ арту. Ана тілінде жаппай, тегін о қ ыту. Қ ыр ғ ызияда қ ыр ғ ыз тілінде о қ ыталтын орта ж ә не жо ғ ар ғ ы о қ у орындарын ашу, а ғ арту саласы автономиялы болу ғ а тиіс; о қ ушылар ө зі қ ала ғ ан маманды ғ ы бойынша білім алады. Кітапханалар, о қ у ү йлері ашылу ғ а тиіс.

Х. Жер м ә селесі. Жерге ал ғ аш қ ы кезекте байыр ғ ы халы қ орналастырылу ғ а ж ә не алда ғ ы уа қ ытта қ ыр ғ ыздар біржола орналастырылып бол ғ анша, қ ыр ғ ыз ө лкесіне сырттан ә келіп қ оныстандыру то қ татылу ғ а тиіс. Қ оныстандырылмай бос жат қ ан ж ә не босап қ ал ғ ан учаскелер байыр ғ ы халы ққ а берілсін. Жерді пайдалану нормасын жер ал қ аптарыны ң сапасын ж ә не ауыл шаруашылы ғ ы жеріні ң құ рамына қ арай жергілікті жер комитеттері белгілейді, ал жерге орналастырыл ғ аннан кейін ал ғ ан арты қ жер жергілікті ө зін- ө зі бас қ ару органдарыны ң (земстволар) қ орына т ү седі. Халы қ ты ң к ө бею шамасына ( ө суіне) қ арай атал ғ ан жер қ орынан жерсіз немсе жері аз батыра қ тар ғ а жер беріледі.

Ә.Бөкейханов басқарған қазақ зиялылары 1905 жилы кадеттер үлгісіндегі қазақтың ұлттық саяси партия сын құруға әрекет жасағанда оның ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанды буржуазиялық қалтынастарға бейімдуге жетекшілік жасайтын ұлттық-либералдық типтегі ұйым құруды ойластырды. Ал Ә.Бөкейханов пен оның серіктестерінің жилдардағы көзқарас эволюциясы 1917 жилғы шілдеде ұлттық-демократиялық мақсат- мүдделерді көздейтін Алаш саяси партия сын құруға алып келеді. «Алаш» шын мәніндегі дәстүрлі саяси партия болып қалыптасып үлгермегеніне, іс жүзінде саяси ұйым ретінде қоғамдық қозғалыс дәрежесінен әдеттегі партияға өту «кезеңін» бастан кешірген өтпелі саяси ұйым болғанына қарамастан, қоғамдық-саяси өмірге араласа бастаған кезден түбірлі екі ұлттық мақсаты – қазақ халқын отарлық езгіден құтқаруды және қазақ қоғамының өркениетті елдер қатарына жеткізуді өзіне басты нысана етіп белгіледі.