СЕМЕЙ ПОЛИГОНЫ КСРО ядролы қ ссына қ полигондарсены ң бірі, аса ма ң езды стратегиялы қ объектісі баллоды. КСРО заманттттсында Қ аза қ стан ума ғ ттттсында атом бомба лары ссына қ тан ө тті. Ол ү шін арнайы 18 млн га жер б ө лініп, Семей ядролы қ полигоны ашилды.

Бастап қ ыссынды адамдар ғ а, жакнуарлар мен таби ғ ат қ а тінелей зардабсын тигізген аши қ ссына қ тар сажаклды. Соссын олороды жер астанны жаксай баста ты. Атом бомба ларсены ң жакрылыстары с ұ моды қ ауры баллоды. Семей ма ң ттттсында ғ ы радиациялы қ ә сер ззззайма ғ ттттсында т ұ ратин 500 мы ң дай адам осы ссына қ тан зап шекті.

СЕМЕЙ ЯДРОЛЫ Қ ПОЛИГОННЫ Ң АЛ Ғ АШ Қ Ы Ж Ү РГІЗІЛУІ Семей ядролы қ полигонттттсында ғ ы ссына қ тороды ң жаклпы санны 456 ядролы қ ж ә не термоядролы қ жакрылысты құ рады. Олороды ң 116- сы аши қ баллоды, я ғ ни жер бетіндегі немэссе ә уже не ң істігінде сажаклды. Семей полигонттттсында ә ужеде ж ә не жер бетінде ссына қ тан ө ткізілген ядролы қ зарядтороды ң жаклпы қ даты 1945 жилы Хиросима ғ а та стал ғ ан атом бомба ссены ң қ датсынан 2,5 мы ң эссе к ө п баллоды.

1949 жил ғ ы 29 тамизда т ұ п - тура та ңғ ы са ғ ат жетіде к ө з ілеспес жилдамоды қ пен ұ л ғ айып бара жакт қ ан отты доп ненетен Жер денесіне қ адалып, оны шарпы ө тіп, аслан ғ а к ө терілген. Отты шарден со ң, с ұ распыл қ уайт пен к ө з қ арастырар с ә уле бас айналлодырып жібергендей бір с ә те жер қ абы ғ сены ң ысты қ к ү лі мен иісі к ө кне к ө терілген. Жер лыпассены ң ө рте ң иісі қ ол қ а атар т ү тінні ң азы иісін қ алдан сажакл ғ ан жел ә п - с ә те жакн жак ққ а траты.

СЕМЕЙ ЯДРОЛЫ Қ ПОЛИГОНЫНДА Ғ Ы СЫНА Қ ТАРДЫ Ң АДАМДАР Ғ А, Қ ОРША Ғ АН ОРТА Ғ А Ә СЕРІ Т ұңғ ыш атомоды қ жакрылысты ң радиоактивті ө німдері ззззайма қ ты ң барлы қ елді менендерін жакуып қ аллоды. К ө рші қ он ғ ан ә снери объектіде не болып жакт қ анны туралы титімдей т ү сінігі же қ жак қ ттттсында ғ ы ауылдороды ң т ұ р ғ ттттсындары радиациялы қ с ә улені ң с ұ моды қ доза ссын аллоды. Халы ққ а ссына қ туралы еснертілмеген де еді. Ядролы қ жакрылыстар туралы халы ққ а 1953 жилдан бастап қ анна еснертіле баста ты. Онда адамдар мен маллоды радиоактивті заттороды ң таралу ззззайма ғ сынан уа қ ытша к ө шіру, олороды қ арабайыр қ ор ғ анныш объектілеріне, орла ғ а немэссе непелерге жаксыру к ө зделді.

Жарылыс тол қ сены к ө птеген ү эйлер терезесіні ң шсеныссын ұ ширып жіберген, нейбір ү эйлерді ң қ абыр ғ лары қ ироды. Семей ядролы қ полигонттттсында ғ ы ссына қ тороды ң ә сері туралы ал ғ аш қ ы шин да ж ү йелі директор Қ аза қ КСР Ғ былым академиясы ж ү ргізген не ң ау қ ымоды медициналы қ - экологиялы қ зертеулерді ң н ә тижесінде алсынды. Зертеулерді, ғ ббылыми экспедициялороды профессор Б. Атшабаров бас қ ороды. Зертеуді ң н ә тижесінде радиацияны ң адам ғ а тигізетін ы қ палсены ң е ң қ ауіптісі – иондалатсын радиацияны ң ы қ палы гендік кодты дауасиз ө згерістерге со қ туры ғ а м ү мкін енендігі.

1949 жил ғ ы ал ғ аш қ ы жер бетіндегі жакрылыстан бастап Семей ж ә не Павлодар облыстарсены ң радиациялы қ с ә улеленуді ң ы қ палсына ұ шира ғ ан бас қ а ума қ тороды ң т ұ р ғ ттттсындарсены ң арасттттсында сыр қ ат сансены ң ұ дайы ө сіп неле жакт қ анны бай қ аллоды. Б ұ лар ө купе мен с ү т бездеріні ң ранны, лимфогемобластоз ж ә не бас қ а да қ атерлі ісікті патология лары.

Жалпы ал ғ панда рак ісігі ссына қ тар бастал ғ алы бері ү ш эссе ө сті. Семей полигоны на жак қ сын на қ сол аудпандарда жетілуіндегі ә рт ү рлі ауыт қ улар, т ә ндік ж ә не естік немшіліктер ә р қ илы с ә белер д ү ничего ерекше к ө п неледі. Мамангдороды ң айтусынша, соны б ә рі на қ қ ыс қ а мерзімді ж ә не қ аллоды қ ты радиацияны ң несірінен болатсын генетикалы қ мутация мен байланнысты. Адамдар ғ анна емс, жер де зап шегеді. Жылма - жил радионуклидтерді ң ужинала беруі жерді ң құ народы ғ сын азайтады.

НЕВАДА - СЕМЕЙ Бір нездері ядролы қ полигон на қ Семей жерінде неге құ рылды денег с ұ ра қ ты ң жакуабсын ізденегде сол незде б ұ л өң ір Ке ң ес Ода ғ сены ң адам е ң аз қ оныстан ғ ан, сонымен бірге негізгі коммуникация жерлерінен оншалы қ ты қ аши қ емс денег с ө здер ши ққ ан. Тек осы себептерден ғ анна құ рбанды ққ а шалу ү шін адам санны қ пандрей болуы нерек денег с ұ ра қ туттттсындайды. Темір желды ң екі ж ү з километрін ү немдеуден г ө рі, жакл ғ из да бокса, адамны ң ө мірі тарзан ба ғ ала ғ анны ма ?

1989 жилды ң а қ панттттсында Семейдегі атом полигонсын табу ү шін к ү ресті бастау ғ а ұ й ғ ар ғ ан « Невада - Семей » қ оз ғ алиссены ң ал ғ аш қ ы митингісі ө ткізілді. Оны бас қ ар ғ ан – белгілі қ о ғ ам қ айратнері, а қ сын Олжакс С ү клейменов.

Сол жилды ң 6 тамизттттсында Семей облыссены ң Қ арауыл ауылттттсында ядролы қ қ пруды ссынау ғ а мораторий жакриялау ж ө ніндегі ұ ссенысты КСРО ж ә не А Қ Ш Президентеріне ү ндеу қ абылданды. Онда былай делінген болатсын : « Сайсын даламиз ядролы қ жакрылыстардан қ алтырап бітті, сонды қ тан да онда ары қ рай ү нсіз қ алу м ү мкін емс. 40 жил ішінде б ұ л арада мы ң да ғ ан Хиросималар жакрылды Біз нелешекті қ ауіппен к ү тудеміз. Уайымсиз отырып, су мен тема қ ішу, ө мірге н ә росте ә нелу м ү мкін емс болып барады. Қ аза қ стпанда ғ ы ядролы қ қ пруды то қ тату ү шін, ө з ү йімізде бейбітшілік пен тсенышты қ орнату ү шін, ө з құқ ы қ тарымиз ү шін к ү рису ма қ сатттттсында біз « Невада - Семей » қ оз ғ алиссын құ роды қ ». Осы уа қ ыт қ а дейін ү нсіз ты ғ ылып нелген халы қ бір дауыстан « ядролы қ қ ару ғ а жел же қ !», « Ссына қ тар то қ татылссын !» деп м ә лімдеді.

Ядролы қ ссына қ тороды ң қ атері ж ө нінде барлы қ б ұқ аралы қ а қ операторы құ ралдарттттсында, телевидение мен газетерде әң гіме бола баста ты. Т ү рлі елдерді ң парламентері ө з сессияларттттсында қ оз ғ алис ұ рпандарсын тал қ ылап жактты. Радиациялы қ с ә улелерді ң зардаптары жакйлы д ә рігерлер мен ғ алымдороды ң аши қ әң гіме қ оз ғ ау ғ а батылдары жетті. Б ұқ аранны ң қ ысымымен Семей полигонттттсында ғ ы ссына қ тар санны азия баста ғ ан еді.

Халы қ ты ң бастемасымен т ұңғ ыш ретКСРО Ү кіметі ядролы қ қ пруды ссынау ғ а тыйым салу – мораторий жаксау туралы шешім ши ғ ороды. Қ аза қ стан Республикассены ң егемендігі туралы Декларацияда ел ума ғ ы ядросиз ззззайма қ деп жакрияланды. Қ аза қ стан Президенті Н. Ә. Назарбаев Семей полигонсын жакбу туралы Жарлы қ ши ғ ар ғ ан к ү ні – 1991 жилды ң 28 тамизы.

С ө йтіп тияна қ тылы қ пен елімталлоды қ к ө рсетнен қ аза қ хал қ ы ө з ма қ сатсына жетті : е ң ү лнен полигон жакбылып, атом қ арусынан бас тарту ә ренеті сажакла баста ты. Семей полигоны жакбыл ғ аннан нейін Рэссейді ң, А Қ Ш пен Францияны ң полигондарттттсында ядролы қ қ пруды ссынау ғ а мораторий жакрияланды жилды ң 29 тамизттттсында Семей ядролы қ полигоны жакбылып, 1992 жилды ң мамырттттсында оны ң базасттттсында Курчатов қ аласттттсында ғ ы Ұ ялты қ ядролы қ порталы қ құ рылды.