С.Ж.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ «ЖАЛПЫ ГИГИЕНА ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ» КАФЕДРАСЫ Студенттің өзіндік жұмысы Орындаған: Махмудова М Группа: ЖМ Қабылдаған : Айтжанова Г

Ағзал ордың қоршаған орта факторларына бейімделуі. Жарық экологиялық фактор ретінде. Фотопериодизм туралы түсінік. Температура экологиялық фактор ретінде. Су экологиялық фактор ретінде С.Ж.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ «ЖАЛПЫ ГИГИЕНА ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ» КАФЕДРАСЫ Та қ рыбы:

Жоспары : Кіріспе бөлім : Экологиялық фактор туралы түсінік. (Экологиялық фактор терминінің түсінігі. Факторларды топтастыру.) Негізгі бөлім: Ағзал ордың қоршаған орта факторларына бейімделуі (Факторлар әсерлирінің жалпы зандылықтары. Бейімделудің активтілік жолдары.) Жарық экологиялық фактор ретінде. Фотопериодизм туралы түсінік. Температура экологиялық фактор ретінде. Су экологиялық фактор ретінде. Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Тіршілік - деп қоршаған ортамен зат және энергия алмасу негізінде өзіндік және реттелген құрылымдардың қайта өсіп, өнуін үнемі қамтамасыз етіп отыратын процесті айтамыз

Тіршілік ортасы –ол, табиғатың тірі ағзаны қоршап тұрған және онымен тікелий өзара байланыстағы бөлігі.Тірі ағзалар өте күрделі және ауыспалы өмірде тіршілік етеді, олар сол органың әсеріне байланысты үнемі өзгереді,тіршілік әрекеттерін үнемі өзгертіп отрады.Ағзал ордың ортаға бейімделушілігі – адаптация деп аталады.

Экологиялық фактор - тірі организмдердің кез келген даму сатысында қоршаған органың тікелий немесе жанама түрде әсер етуі. Яғни, қоршаған органың кез келген элименті немесе жағдайына ағзаның бейімделушілік реакциялар, не адаптациялар арқылы жауап беруін айтамыз. Кез келген ағзаға қоршаған ортада көптеген экологиялық факторлар әсер етеді.

Экологиялы қ фактор Абиотикалық Биотикалық Антропогендік

Абиотикалы қ фактор Б ұ л ө лі таби ғ аты ң тірі а ғ залар ғ а тікелий немесе жанама т ү рде ә сер ететін барлы қ қ асиеттері. Я ғ ни абиотикалы қ фактор – (биосфера, экож ү йені ң сырт қ ы ортасы, грек с ө зі – қ арама- қ расы, биотикос (Bioticos) тірі организмні ң тіршілігі) айналада ғ ы биорганикалы қ факторларды ң космосты қ факторды ң, к ү н с ә улисіні ң радиация сыны ң тірі организмдерге тигізетін ә сері. Абиотикалы қ факторлар химиялы қ ж ә не физикалы қ факторлар болып екіге б ө лінеді. Біріншісіне – ауаны ң құ рамы, суды ң т ү біндегі қ аллоды қ тар (те ң із, м ұ хит, к ө л, ө зен), жерді ң, суды ң құ рамы жатады. Ал екіншісіне – ауаны ң, жерді ң температурасы, газды ң қ симы, жеке космос с ә улилирі, к ү н с ә улисіні ң радиациясы, наше т ү рлі радиактивті элименттер ж ә не оларды ң с ә улилирі кіреді. Биосферада ғ ы тірі организмдерді ң саны ж ә не таралуы айналада ғ ы органы ң абиотикалы қ факторларымен реттелініп отрады. Сонымен бірге олар абиотикалы қ органы ң ө згеруіне де ө зіні ң ә серін тигізеді.

Биотикалы қ факторлар Бұл тірі заттардың бір-біріне әсер ету ықпалы. Әрбір ағза үнемі өзіне басқа тіршілік иелирінің тікелий немесе жанама әсерін сезінеді, өз түрінің және басқа түрлирдің өкілдерімен-өсімдіктермен, жануарлармен, микро ағзалармен байланысқа түседі, оларға тәуелді болады, өзі де оларға әсерін тигізіді (бәсекелистік, жыртқыштық, паразитизм және т.б.). Экожүйенің биотикалық факторлары екі топқа бөлінеді. Біріншісі - ағза деңгейіндегі генетикалық, информациялық антогенезді анықтайды. Ағзал ордың трофикалық және медакативті байланысы, көбеюінің нәтижесінде интенсивтілігі, ағзаның урны, жүріс- тұрысы, сонымен биоценотикалық және табиғи сұрыптану. Екіншісі экожүйені дамытатын биоценотикалық органың факторы.

Антропогендік фактор (грек сөзі-anthropos-адам, denesis-шығу тегі) – айналадағы ортаға адамның тигізетін ықпалы. Адамдардың іс- әрекеттерімен атмосфераның құрамы мен режимі өзгеріп, өзен көл, теңіз, мұхиттардың сулары ластанады. Радиоактивті элименттер топырақты бұзса, барлық экожүйені адамдар бұзады. Адамзат балансы өсімдік әлиміне елиулі өзгерістер енгізіп, көмір қышқыл газының көбейіп кетуіне, оттектің азонина ықпал жасайды. Тропикалық өсімдіктерді отағандықтан атмосфераның химиялық құрамы өзгеріп, адамзат балансының тіршілік етуіне қолайсыз жағдай туып отыр. Жер шарындағы оттектік көбеюіне, көмір қышқыл газының азаюына тропикалық өсімдіктер айтарлықтай рөл атқарады. Биосферадағы бір түр жойылатын бокса, ххонда онымен байланысты екінші түрде жойылып кетеді.

Факторлар ә серлиріні ң жалпы зандылы қ тары. Бейімделуді ң активтілік жолдары Тіршіліктің бейімдеушілік ырғақтығы-жануарлар мен өсімдіктердің өмірінде температура, ылғаллодылық, жарық, қысым эликтромагнит өрісі, теңіздердің тартылуы мен қайтуы маңызды рөл атқарады. Аталған факторларға Жердің өз өсінен және күнді айналуы, Айдың Жерге қатысты айналуы нәтижесінде туындайтын маусымдық және тәулік өзгергіштігі тән. Сонымен қатар бұл факторлар географиялық белдеулирге байланысты заңды түрде өзгереді. Ішкі ырғақтар тарихи қалыптасқан. Қалыпты өмір сүру үшін кез келген тірі ағза жоғары физиологиялық белсенділік жағдайынан физиологиялық тыныштық күйге өтеді.

Анаболизм Катаболизм Түзілу процестері Ыдырау процестері

Жары ққ а байланысты болатын экологиялы қ топтар: Жары қ с ү йгіштер (жары қ та ғ ы) – гелиофиттер К ө ли ң ке с ү йгіштер (к ө ли ң кедегілир) – сциофиттер К ө лде ң книге т ө зімділир – факультативті гелиофиттер

Жары қ кезе ң дік (фотопериодизм) Ағзал ордың көпшілігіне жарықтың тәуліктік ырғағы, яғни жарық (күн ұзақтығы ) мен қараңғы (түннің ұзақтығы ) арақатынасындағы тәулік кезеңдері тән қасиет. Өсу және даму үдерістерінен керінетін ағза жауабы жарықкезеңдік (грекше «рһоіоs» - жарық, «регіосіоs» - айналым) деп аталады.

Өсімдіктер жарық ұзақтығының тәуелділігі бойынша ұзақ күндік өсімдік және қысқа күндік өсімдік деп бөлінеді. Ұзақ күндік есімдік тәуліктің жарық кезі 20 және одна ұзақ сағатка жететін үйектік (полярлық) шеңбері ауданында өседі. Мысалы, сары сояу (дурнишник) әсімдігі тәуліктің жарық кезі 21 сағатқа жеткенде ғана гүлдейді. Егер жарык кезінің ұзақтығы 21 сағаттан кем бокса, ххонда бұл өсімдіктің үсікке тап болуы мүмкін. Солтүстік үйек шеңберінен аздап оңтүстікке қарай және оңтүстік үйек шеңберінен аздап солтүстікке қарай өсетін өсімдіктер қысқа күн өсімдіктері (мысалы, соя, бамбук, мақта, тары, жүгері, темекі) жатады. Бұл өсімдіктер ұзақ күн жағдайында гүлдей алмайды.

Жарық кезеңдікке тек өсімдіктер ғана емес, жануарлар да жауап береді. Мәселин, құстар мен ірі сүтқоректілирде жарық кезендігі маусымдық жылыстауға, күзгі және көктемгі түлиу, қысқы ұйқыға жатуға және басқаларға байланысты. Жарық кезеңінің реттелуі жануарлардың маусымдық жыныс белсенділігі үшін де едөуір маңызы бар. Жарық кезеңді қөректену қылығына да әсер етеді. Оның әсерінен қоңыржай ендіктің жануарлары калориясы көбірек қорек іздей бастарды. Адамның жарық кезеңдігі маусымдық эмоциялы күйге әсер етеді. Мысалы, эмоциялы белсенділіктің көктемгі үдемелі картины баршаға мәлім

Температура экологиялы қ факторы Температура - күннің ұзын толқынды инфра қызыл сәулилирінен бөлінетін және организмдер үшін аса қажетті, тіршілік иелирі үшін манызды экологиялық фактор. инфра қызыл сәулилирінен

Оптимум займа ғ ы Оптимум займағы жоғары температура да орналасқан түрлирді термофилдер деп атайды. Бұларға микроорганизмдер мен Жануарлардың көптеген топтары, мысалы, нематодтар, жәндіктер личинка лары, кенелир және шөлді займақта тіршілік ететін көптеген организмдер жатады.

Эволюциялы қ бейімделушілік 1) әртүрлі биохимиялық және физиологиялық қайта құрулар (ферменттердің концентрациясының, белсенділігінің өзгеруі, сусыздану, дене ерітіндісі температура сының қату нүктесінің төмендеуі және т.б.); 2) қоршаған орта температура сына қарағанда дене температура сын бірқалыпты деңгейде ұстау

Ө сімдіктерді ң жылуды ң жеткіліксіздігіне бейімделуі Суыққа төзімсіз өсімдіктер Аязға төзімсіз өсімдіктер Аязға төзімді өсімдіктер

Жо ғ ары температура ғ а бейімделу Ыстыққа төзімсіз түрлир Ыстыққа төзімді эукариоттар Ыстыққа төзімді прокариота

Жануарлардың температураға адаптациялануы : Химиялық терморегуляция Физикалық терморегуляция Ағзал ордың өзін -өзі көрсетуі

Су - барлы қ а ғ зал орды ң тіршілігіне қ ажет Су организмдерінің таралу сипатына тығыздық, тұздылық, жарық режімі, температура және т.б. әсер етеді. Мыс., тығыздық экологиялық фактор ретінде қсимы атм, өте терең суда тіршілік ететін организмдердің (басаяқты ұлулар, шаян тәрізділир, теңіз жүлдыздары) экологиялық ерекшеліктері мен морфологиясын анықтайды.

Суға байланысты өсімдіктердің экологиялық топтары Гидатофиттер суда толығымен немесе біршама бөлігімен тұрып өсетін өсімдіктер. Гидрофиттер құрлық –су өсімдіктері, олардың көпшілік бөлігі суда өседі, су тоғандарында, шалшық суларда, балшықтарда өсетін өсімдіктер Гигрофиттер құрлықтағы өсімдіктер, олардың көпшілігі ылғаллоды ауасы бар жерлирде, ылғаллоды топырақта өседі.

Мезофиттер аздаған және өте шөлді жерлирде өсетін өсімдіктер Ксерофиттер ылғалы жеткіліксіз жерлирде өседі Суккулинттер бойына шырын жинаған шырынды өсімдіктер, оларда суды паренхима лары мен түрлі органдарында жинау қабілиттері бар.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!