Астық дақылдарының сорғыш және кеміргіш зиянкестері: бітесі, бақашық қандала, трипстер - биологиялық ерекшеліктері.

Сабақ ішінде жасырын өмір сүретін дәнді дақылдардың зиянкестері Гессен шыбыны – Гессенская муха (Mayetiola destructor Say.) Ақмола, Қостанай, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарының далалық аудандарында таралып зияндылығы жоғары болып отыр. Жаздық бидайдың жұмсақ сорттарын едәуір жоғары, ал қатты сорттарын және арпада зияндылығы төмен болады. Зиянкес қоныстанған өсімдік өсуі тежеледі (төмен болады), сабақ буындары буылдыр қисық болып өседі. Бидайды орып, жүйекті жинаған кезде бұл сабақтар ілінбей жердь қаллоды, сондықтан зиянкестен келетін тікелей шығынның негізгі бөлігі болып табылады. Бір зиянкес сабақта қоректенген жағдайда дән салмағы 20-30% төмендейді. Имагосының түсі күңгірт-сұр, кішкентай басы және ұзын 17 буынды мұртшалары бар, кішкене масаға ұқсас. Денесінің ұзындығы 2,5-3,5 мм. Көкірегі қара-сұр түстес. Қанаттары қара, 3 көлденең түтікшесі бар. Ауыз қуысы (жужжальца) қызғылт, аналығының құрсағы жұмыртқа түрінде үшкір, ал аталығының құрсағы цилиндр тәрізді. Аяғы ұзын, қызыл.

Швед шыбындары – Шведская муха Орман, орманды-дала және дала зонасының солтүстік және орталық бөліктерінің қоңырсалқын климаты аудандары және оңтүстік пен оңтүстік шығыс Қазақстанның таулы аймақтарында таралған және зиян келтіреді. Көбірек шаруашылық шығынды сұлының шведтік шыбыны – овсяная шведская муха (Oscinella frit L.) келтіреді – сұлы дақылын зақымдайды және арпаның шведтік шыбыны – ячменная шведская муха (O. Pusilla Meig.) көбіне арпа мен бидайды зақымдайды, дегенмен шыбындардың екі түрі де басқа астық тұқымдас дақылдарды зақымдай аллоды. Сұлының шведтік шыбыны – кішілеу, қара темір түсті болып жарқырайды. Артқы сирақтары барлық ұзындығының соңында қара немесе сарғыш сақиналы, алдыңғы және орта сирақтарының ортасы күңгірттеу. Арпаның шведтік шыбыны – сұлы шыбынынан ерекшеліктері артқы сирақтары екі аяқ жағында жалпақ сарғыш сақиналы, алдыңғы және орта сирақтары бүкіл ұзындығы бойынша сары түсті болады, ұзындығы 1,5-2 мм. Арпа шыбыны сұлы шыбынынан ірілеу. Біріншісі солтүстік ылғалды аймақтарда едәуір жоғары, арпа шыбыны ылғалы аздау жерлерде, көбіне оңтүстік аймақтарда мекендейді.

Астық сабағының бүргелері – Стеблевые хлебные блошки Екі түрі бар: астық сабағының үлкен бүргесі – большая стеблевая хлебная блошка (Chaetocnema aridula Gyll.) және астық сабағының кіші бүргесі – малая стеблевая хлебная блошка (Ch.hortensis Geoffr.). Зиянкес жаппай таралған, республикамыздың солтүстік бөлігіндегі далалық және орманды далалық аудандарында, оңтүстік, оңтүстік шығыстың тау, тау етектерінде орналасқан аудандарда зияндылы едәуір жоғары. Қоңызы онша үлкен болмайды, қола түстес жасыл реңді, секіргіш аяқтары бар. астық сабағының үлкен бүргесінің ұзындығы 2,5-3 мм (30 сурет), астық сабағының кіші бүргесі 1,6-2,3 мм.

Астық егеуіштері – Хлебные пилильщики (Cephidae) Астық егеуіштері жарғақ қанаттылар тұқымдасына жататын жәндіктер. Екі түрі зиян келтіреді: астықтың кәдімгі егеуіші – обыкновенный хлебный пилильщик (Cephus pygmaeus L.) және сабақтың қара егеуіші – черный стеблевой пилильщик (Trachelus tabidus F.). Қазақстанның батыс аймақтарында таралған. Астықтың кәдімгі егеуіші негізінен күздіктерді зақымдайды. Қара егеуіш екі опта кеш панда болып жаздық астық тұқымдастарды зақымдайды. Астықтың кәдімгі егеуіші – қара, 4-6-ші бүйір сегментінде сары көлденең сақиналары және 9-ші сегменте сендай түстегі жіңішке сақиналары болады, аталықтарында осындай сары жолақтар көбірек болады, ұзындығы 8-9 мм. Қара егеуіш кәдімгі егеуіш сияқты қара түсті, бірақ денесінің екі жанында ұзын сары-қоңыр жолақтары бар.

Астық цикадкалары – Злаковые цикадки Барлық жердь таралған. Республиканың солтүстік, орталық және шығыс аймақтарында саны жоғары деңгейде таралған. Олардың түр құрамы көп, бірақ астық тұқымдас өсімдіктеріне трофикалық байланыста жолақты цикадка – полосатая цикадка (Psammotettix striatus L.) және қара цикадка – темная цикадка (Laodelphax striatella L.). Олардың сандрының ұлғаюы солтүстік облыстарда жаздың екінші жартысында қыркүйек айының басында байқаллоды. Негізінде бірінші түрінің мол болуы екінші түрінің санынан едәуір жоғары 98,2 – 99,7% -ды құрайды, осы жәндктердің қосындысынан 2-3 ұрпақа демиды. Жолақты цикадка жұмыртқа стадиясында қыстайды, аналықтары күздік бидайдың сабақтарымен жапырақтарына және көпжылдық астық тұқымдас шөптерге жұмыртқаларын саллоды. Қара цикадканың сонғы жастағы балаңқұрттары өсімдіктердің қалдықтарында, егістіктерінде және жол жағалауларында қыстайды. Солтүстікте балаңқұрттар мамыр айында, оңтүстікте – сәуірде, имаго – мамыр айының аяғында және маусым айының басында панда болады. Жаздық арпада цикадкалардың жоғарғы саны түптену мен түтіктену мезгілінде байқаллоды. Бір жылда екі-үш ұрпақта демиды. Астық тұқымдас дақылдарды жинаудан кейін жүгері, күздік бидай егістіктеріне көшеді.

Зиянды бақашық қандаласы – Вредная черепашка (Eurygaster integriceps Put.). Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай облысының батыс бөлігінде, Оңтүстік, Шығыс Қазақстан облыстарының таулы аймақтарындағы астық дақылдарын егетін аудандарда таралып зиян келтіреді. Қыстап шыққан қандалалардың қоректенуі өнім беретін бидай сабақтарын бірлі-жарымды зақымдайды және қуратады, сонымен қатар ақ масақтыққа әкеліп соғады. Балаңқұрттарының және жас қандалалардың зақымдауынан тұқымдық материалдың өну энергиясы және өнімділігі төмендейді. Бидай клейковинасының запасы және наубайханалық запасы төмендейді.

Зиянды бақашық– Eurygaster integriceps Put.

Бидай трипсі –Пшеничный трипс (Нaplothrips tritici) Қазақстанда жаппай таралған. Жылына бір ұрпақ беріп демиды.Бидай дақылын зақымдайды. Имаго.Ересек жәндіктері ұсақ, түсі қара, денесі жіңішке ұзын, екі жұп жіңішке қанаттарышьеттерінен ұзын шашақтар, құрсағының ең соңғы сегменті түтікше тәрізді созылған,денесінің ұзындығы 1,5-2 мм.

Кәдімгі астық бітесі – Toxoptera graminum Rond.

Кеміргіш зиянкес Астықтың жолақты бүргесі – Хлебная полосатая блошка (Phyllotreta vittula Redt.) Барлық жерлерде таралған, сонымен қатар көп таралуы және зияндылығы республикамыздың солтүстік бөлігінде анықталып отыр. Астық тұқымдас дақылдарды зақымдайды. Қоңызының ұзындығы 1,5-2 мм, қара түсті, басы және арқасының алдыңғы жағы жасылдау немесе көгілдір реңді метал дай жалтыр. Үстіңгі қанаттарында ұзын салаты сары жолақтар бар. Мұртшаларының бірінші 4 бөлігі мен сирақтарының түк бөлігі сары, артқы сандры жуан, жақсы секіреді.

Кузька қоңызы –Anisoplia austriaca Hbst., Кресті қоңызы - Anisoplia agricola Poda. Красун коңызы -Anisoplia segetum Zoubkovi Kryn.

Дәннің сұр көбелегі – Серая зерновая совка (Apamea anceps Schiff.) Зиянкес кең таралған және республиканың солтүстігінде масақты дәнді дақылдардың қауіпті зиянкесі болып табылады. Жұлдызқұрттары негізінен бидайдың, күздік қара бидайдың, арпаның, жүгерінің дәндерін зақымдайды. Өнімнің потенциалды шығыны 2-5 ц/га жетеді. Көбелектерінің қанаттарының жайылғандағы орташа өлшемі – мм. Денесінің ұзындығы мм. Алдыңғы қанаттары бұлыңғыр-сұр-қоңыр түсті болып келеді. Артқы қанаттары ашық-сұр және сұр шьет жақтары қарайған, мұртшалары жіп тәріздес. Аналықтарының жұмыртқа салған урны хитинді екі жақты, денесінің аяқ жағында қысқаш тәрізді, түсі қызыл-қоңыр болып келеді.

Дәннің сұр көбелегі – Apamea anceps Schiff.

Астық қоңыздары – Хлебные жуки (Anisoplia) Астық қоңыздары Батыс, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда таралған және және қоңыздардың 3 түрі қауіпті болып саналлоды: айқышты қоңыз – жук крестоносец (Anisoplia agricola Poda), кузька қоңызы – жук кузька (Anisoplia austriaca Hrbst.), әдемі қоңыз – жук-карсун (Anisoplia segetun Hrbst.). қоңыздар көбіне бидайдың, арпаның, қара бидайдың жұмсақ дәндерімен қоректенеді. Бидайдың балауызданып кезінде дәнмен қоректену кезінде масақ бойымен еңбектеп шығып, олар піскен дәндерді аяқтарымен теуіп шығарады.Айқышты қоңыздың үстіңгі қанаттары сарғылт-қоңыр, хонда зәкір немесе ортасында айқыш (крест) тәрізді таңбасы бар. Қоңызының ұзындығы мм.Кузька қоңызының үстіңгі қанаты қара –қоңыр,төртбұрышты қара дақтар қалқанша жанында болады. Дақтың шьеткі жағынан үстіңгі қанаты аралығында қара сызық болады.Денесінің ұзындығы мм.

Астық сүлікшесі – Хлебная пьявица (Oulema melanopus L.) Жаппай таралған, негізінен оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтағы таулы аудандарда зиян келтіреді. Өте жоғарғы зияндылық шығыс Қазақстанның таулы- далалы аймағында тіркеліп отыр. Жаздық арпа, сұлы дақылдарын қатты зақымдайды, орта дәрежеде – бидайдың қатты сорттарын және төмен дәрежеде жұмсақ сорттарын зақымдайды. Бір ұрпақ беріп демиды.