Тобы : ТМО 14-3 Дайындаған : Донесов Ә.

Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау оның жалпы экономикалық категория ретінде ұзақ тарихы мен терең тамары барын көрсетеді. Орта ғасырларда « кәсіпкер » денег термин, одна да бұрынғы « антрепренер »(« антрепренер » француз сөзі « делдалдық » денегді білдіреді екі мағынада қолданылады түрлі америке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы және ірі өндірістік енмесе құрылыс жобаларын басқарушы. Көне тарих пен орта ғасыр ғалымдарында кәсіпкерлік туралы оның индустриялық кезіне дейін қалай аталтынына қарамастан, еркше ой пікір болған. Алайда батыстың экономикалық теория сын да « кәсіпкерлік » мәселелеріне назар аударуи 18 ғасырдан бастарды. Оны атақты ғалымдар Р. Кантилонаның, А. Тюргоның, Ф. Кенэнің, А. Смиттің, Ж. Сэйдің есімдерімен байланыстырады. « Кәсіпкер » терминының атласы белгілі ағылшин экономисі Ричард Кантилон. Ол « кәсіпкер » денег нарық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.

Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғадық қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң құқылық, психологиялық, тарихи жақтары бар. Бірақ кәсіпкерліктің тамары адам қызметінің экономикалық жағдайларында жатыр. Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқыт нүктесі олардың субъектісі мен объектісін анықтау. Кәсіпкерлік субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі мүшелер, алдымен жеке дара индивиттер, адамдар жатады. Олар бұл запада жеке дара өндірісті ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай кәсіпкердің жұмысы өзінің еңбек шығындарына немсе жалдамалы еңбекті қолдануға негізделеді. Соңғы жағыдайда кәсіпкер жалдаушы болады. Кәсіпкер қызметті бір топ адамдар жүргізу мүмкін, оларды байланыстырушы - міндетті шарттар мен экономикалық мүдде. Мұндай кәсіпкерліктің түрі – ұжымдық, коллективтік деп аталлоды. Ұжымдық кәсіпкерліктің субъектісі әртүрлі ассоциациялар : акционерлік қоғам коопиративтер және тағы басқалар. Жеке дара кәсіпкерлерге қарағанда партнерлік бірлестіктер ірі көлемдегі мәсвелелерді шоше аллоды. Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекше айтқан жөн. Өйткені мемлекетте кәсіпорындарының ұжымы өзінен - өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола алмайды. Бірақ егерь қайта құрылыс болып, бұрынғы ұжымның орнына жаңа, айталық арендаторлар ұйымы құрылса, хххонда соңғылары ұжымдық кәсіпкерліктің субъектісі болады. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет түрінің ирархиясы шығады :

Мемлекеттік ( жоспарлы кездегіден өзгеше нарықтық экономикадағы роліне байлданысты ), ұжымдық жеке дара. Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерінен толық бағалау үшін олардың субъектілерін номиналды және реалды деп бөлудің маңызы ерекше. Номиналдықа кәсіпкерлік қызметімен айналысу құқығы. Нарықты экономика елдерінде әрбіреуінің бұган құқығы бар. Алайда мұны жүзеге асыру қоғам мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шин реалды субъектісі - бұған денег алғы шарттары бар, ең бастысы - капитарл иемдену құқысы бар. Міне осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік септігін құрып дамытва аллоды. Кәсіпкерліктің объектісі – адаамның бергілі қызметі. Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі - өндірілген өніммен көрсетілген қызмет. Бірақ, ең бастысы - әр кәсіпкер оның өзіне тиімдісін пандалысын ғана жасайды. Міне осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты өз кәсіпорнының панданы көп келтіруі немсе шығындарын барында азайту. Ал кәсікердің табысы көбіне оның істі үйымдастыруына тікелей байланысты. Ал қызметінің бастапқы кезінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни бұл кәсіпкер ісінің ең басты мақсаты.

Сонымен, кәсіпкерлік - жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа технологияны пандалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберіне шығу, был аша айтқанда өндірістің жаңа түрін ашып дамыту, қызметтер мен тауэрлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын өзгерту, жаңарту және өркендету болып отыр. Мұндай өзгерістердің түрлері әр алуан жаңа кәсіпорындар ашу немсе ескілерін жою және модификация лоу. Кәсіпкерлік әр кезде де белгілі бағытта ұйымдастырылады, нақты формалары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі – шаруашылық субъектілерінің еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық механизмі әрекетін қамтамасыз ететьін тәртіп қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауэр өндіру процесін ұйымдастыру және оларды нарықта кәсіпкердің ойлағанындай саду құқығын береді. Матиреалдық ресурстармен ақша капиталының иелері бұл ресурстарды өз қалауынша пандалана аллоды. Әрбір қызметші өзі істей алтын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда қандайда болмасын еркіндік көптеген жағдайлармен шектелген, олар сыртқы орта мен субъектілер әрекетінің нәтижесінен шығады. Дегенмен кәсіпкерліктің басты карты - барлық мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдауға автономиялылығы, өзбеттілігі.

Барынша көп табыс келтіру – кәсіпкерлік жұмыстың қозгаушы факторы. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одна әрі кеңейтіледі. Бірақ нарық жағдайында белгілі бір өзгерістер өне бойы болып тұрады. Кәсіпкер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді, тек соңынан қана оларға тиісінше көңіл аударады. Олар оздеріне тиімді өзгерістер яғни жұмыстарына жаңалықтар еңгізеді. Жаңалық процесінің мұраты - панда табу. Нарыққа жаңа тауэр шығарған немсе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі уақытқа деин баламалы құнынан жоғары бағамен сатаны, міне осы қаблет - әдеттегіден ерекше шешім қабылдау іскерлік әлемінде ерекше жоғары бағаланады. Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі - новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы новаторлық - өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі факторларын үйлестіру.

Кәсіпкерлікке тән тағы бір писать шаруашылық жүргізудегі тәуекелге бел бусы. Іске кіріскенде алғашқы болашақ бұлдыр, оны болжап білу киин. Жаңа идеялармен жобаларды пандаланғанда бастапқыда қауіп - қатері көп, оларды өне бойы экономикалық жағынан есептеуге мүмкін емс, Шаруашылық қауып – қатердің, тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шин нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген тауэрлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, хххонда кәсіпкер өз қызметін тиімді ұйымдастыра алмағаны, әлде күткен конъюнктура жайсыз болғаны

Кәсіпкерлікті дамытудағы кедергілер Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті даму мәселесі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте маңыздылығын дәлелдейді. Қазақстан Республикасы Конституциясында былой деп жазылған : « Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пандалануға құқығы бар ». Бәрімізге мәлім, өндірістің негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып табылады. Нарықтық экономика кезінде осы фактордардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне әсер ететін нақты күш бар. Олар, іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пандалана білу икемділігі. Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та өздерінің экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа сүйейді. Себебі кәсіпкерлік халықтың әл - ауқатын арттырумен қатар қосымша жұмыс орындарының ашылуына да себебін тигізеді.

Кәсіпкерліктің түрі формаларының өзара тиімді антымақтастық құруы келешегі зорь бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай бейімделеді. Схххондай - ақ ірі кәсіпорындарға тауэрлар жеткізу мен қызмет көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты табыстарына кепілдік береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және өндірістік диверсификация сын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы әрекет етеді. Кәсіпкерлік нарықта колсалтингтік, брокерлік, маклерлік, делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен қамтамасыз етіліп, белсенді рөль атқарады. Кәсіпкерлер өздерінің күштері мен қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге бейім тұрады. Бұл жағдайда ортақ біртұтас кәсіпорын құрамында жекелеген кәсіпкер өз мүлкіне жекеменшігін сақтайды.

Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек : « Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді »? Кез келген экономиканың бүгіні мен болашағында « стратегиялық көзқарассыз » ешқандай даму болмайды. Кәсіпкерлік мәселелері бүкіл іскерлік әлемді толқытып отыр. Сондықтан да 1990 жилы мамыр айында Вашингтхххонда өткен стратегиялық басқарудың халықаралық конференциясының лейтмотиві – « кәсіпкерлер жаңа шаруашылық ойлауды іздестіруде » деп аталды. Онда кәсіпкерлердің ұшқыр мәселелері, экономикаға, ұйымдастыруға, технологияға, өнімге денег жаңа қадам іздестіру туралы толғаныстар қарастырылды.

Республикада кәсіпкерлікті дамытуға үлкен ден қойылып, бірқатар заңдар мен жарлық, қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі болып « Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы » Заңы 1992 жылдың 4 шілдесінде қабылданып, хххонда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың мәні мен мазмұны, басты бағыттары мен мақсаттары айқындаллоды. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдау денегіміз – аталған қызметті орындаудағы құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру, мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады. Республикада « Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту » Қоры құрылып, Президент жарлығымен 1994 жылдың сәуір айында « Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту жайындағы » мемлекеттік комиссия өз қызметін баста ты. Жалпы бағыттық іс - әрекеттерді жүйелі орындау мақсатында Қазақстан Республикасы кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың жж. арналған бағдарламасы жасалынды. Аталған бағдарламаның басты мақсаты – экономикада жеке меншіктік секторын қалыптастыру және дамыту, кәсіпкерліктің инфрақұрылымын жетілдіру болып табылады.

Кәсіпкерлік қызметті дамыту мақсатында мынадай іс - шараларды жүзеге асыру қажет : мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау ; мақсатты бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу ; жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу ; кәсіпкерлер құқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру ; кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу кезіндегі қиыншылықтарды жою ; тексеруші органдар санын қысқарту ; заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, т. б.