Ұлы Қытай Жазығы, Солтүстік Қытай жазығы Шығыс Азиядағы ірі жазықтардың бірі, Қытай жерігде. Шығыс бөлігін Сары т-дің сумы шайып жатыр; солт-нен Янь-шань, батысында Тайханшань, оңт.-батысында Тунбошань және Дабешань тауларымен қоршалған, оңт-где Янцзы өз-нің төменгі ағысындағы жазыққа ұласады. Жерінің аум. 325 мың км 2. Жазықтың ойпаң бөліктерін батпақтар және ұсақ көлдер алып жатыр. Шығыс бөлігін Шаньдунь тауы құрайды. Аллювийлік шөгінділердің қалың қабаттарынан түзілген. Қрі өзегдері: Хуанхэ, Хайхэ, Хуайхэ, Луаньхэ. Ұлы Қытай Жазығы төменгі Сары өзенмен,солтүстікте бос даламан шектелген. Ұлы Қытай Жазығын солт-тен оңт-ке қарай Ұлы канал кесіп өтеді. Климаты муссондық, жаңбырлы. Орташа температура[өңдеу] Қаңтарда солт. бөлігігде –4°, –2°С, оңт-где 8° 12° С, шілдеде 25° 28°С. Жылдық жауын-шашын мөлш : мм. Ұлы Қытай Жазығы, Солтүстік Қытай жазығы Шығыс Азиядағы ірі жазықтардың бірі, Қытай жерігде. Шығыс бөлігін Сары т-дің сумы шайып жатыр; солт-нен Янь-шань, батысында Тайханшань, оңт.-батысында Тунбошань және Дабешань тауларымен қоршалған, оңт-где Янцзы өз-нің төменгі ағысындағы жазыққа ұласады. Жерінің аум. 325 мың км 2. Жазықтың ойпаң бөліктерін батпақтар және ұсақ көлдер алып жатыр. Шығыс бөлігін Шаньдунь тауы құрайды. Аллювийлік шөгінділердің қалың қабаттарынан түзілген. Қрі өзегдері: Хуанхэ, Хайхэ, Хуайхэ, Луаньхэ. Ұлы Қытай Жазығы төменгі Сары өзенмен,солтүстікте бос даламан шектелген. Ұлы Қытай Жазығын солт-тен оңт-ке қарай Ұлы канал кесіп өтеді. Климаты муссондық, жаңбырлы. Орташа температура[өңдеу] Қаңтарда солт. бөлігігде –4°, –2°С, оңт-где 8° 12° С, шілдеде 25° 28°С. Жылдық жауын-шашын мөлш : мм. Географиялы қ орналасумы

Қ ытайлы қ ө ркениет торты қ м ә дениет( Баньпо 1, Шицзя, Баньпо 2, Миядигоу, Хоуган т.б.) орта неолит кезе ң ігде Хуанке ө зеніні ң орта а ңғ аренда Яншао орта қ м ә дениет біріктірді. Б ұ л м ә дениетте д ә нді да қ ылдар мен шоу қ а асыраумен айналысты. Кейінірек осы оуданда Луншань м ә дениеті келді. Ол кезде ә рт ү рл ә д ә нді да қ ылдар, сыйыр, ешкі, қ ой эстрады.

Ежелгі Қытай мемлекетінің қалыптасссумы. Ежелгі Қытай мемлекетінің тарихын төрт кезеңге бөліп қарарстырады: 1).Шань (инь) дәуірі (б.э.д. ХҮІІІ-ХІ ғғ.). 2).Чжоу дәуірі (б.э.д. ХІ-ІІІ ғғ.) 3). Цинь дәуірі (б.э.д жж.). 4).Хань дәуірі (б.э.д. ІІІ-б.э. ІІІ ғғ.). Бізге дейін жеткен аңыздарда ертедегі билеуші кемеңгер Яо болған. Ол қартайған кезде өзінің мұрагері етіп, Шуньді тағайындады. Оның тұсында топаң су басады. Одан құтылу жолын Юю тапқан. Ол билікті мұрагерлік жолмен өзінің ұлы Циге берген. Кейіннен Ююдің балансы Ци Ся әулетінің негізін салды. Осы кезден бастап, билік мұрагерлік жолмен берілетін болған. Оның озбырлығына қарсы шан тайпасының көсемі тан қарсы шығып Циді құлатып, Шан әулетінің негізін қалады. Кейіннен ол Инь дап атака бастарды. Ежелгі Қытай мемлекетінің қалыптасссумы. Ежелгі Қытай мемлекетінің тарихын төрт кезеңге бөліп қарарстырады: 1).Шань (инь) дәуірі (б.э.д. ХҮІІІ-ХІ ғғ.). 2).Чжоу дәуірі (б.э.д. ХІ-ІІІ ғғ.) 3). Цинь дәуірі (б.э.д жж.). 4).Хань дәуірі (б.э.д. ІІІ-б.э. ІІІ ғғ.). Бізге дейін жеткен аңыздарда ертедегі билеуші кемеңгер Яо болған. Ол қартайған кезде өзінің мұрагері етіп, Шуньді тағайындады. Оның тұсында топаң су басады. Одан құтылу жолын Юю тапқан. Ол билікті мұрагерлік жолмен өзінің ұлы Циге берген. Кейіннен Ююдің балансы Ци Ся әулетінің негізін салды. Осы кезден бастап, билік мұрагерлік жолмен берілетін болған. Оның озбырлығына қарсы шан тайпасының көсемі тан қарсы шығып Циді құлатып, Шан әулетінің негізін қалады. Кейіннен ол Инь дап атака бастарды.

Инь мемлекеті рулық тайпалықтан басқа территориялық жағынан бөлінбеген. Мемлекетті ван басқарған. Ол басқа жерлерге жорықтар ұйымдастырып тұрған. Оған бағындырылған тайпалар салық төлеп, әскерге адамдар беріп отырған және Шан қаласына үнемі келіп отыру мігдетті болған. Ван сонымен бірге елдегі жоғарғы абыз да болып есептелген. Шань қоғамының маңызды орталығы Аньян қаласы. Бұл кезеңнен бізге қалған деректі мұра-киіз кітап мұражайы, хайуандардың жауырын сүйектеріне және тасссбақаның тассс қабығына жазылған жазуы бар Инь оракулы, мәлімет бойынша абыздар оның ішіне жазу жариялаған дейді. Бұл жауырын мента сс қабықтарды бал ашуға пайдаланған. Үкіметті де, шіркеу шаруашылығын да және дала шаруасын да Ван басқарған. Ван аспанның балансы, ол тағын балаларына мұрагерлікпен бере алған, әскери қол басшы қызметін қоса атқарған. Оның билігі шексіз, айтқан бұйрығын орындамаған адамдардың басын шауып тассстаған. Инь мемлекеті рулық тайпалықтан басқа территориялық жағынан бөлінбеген. Мемлекетті ван басқарған. Ол басқа жерлерге жорықтар ұйымдастырып тұрған. Оған бағындырылған тайпалар салық төлеп, әскерге адамдар беріп отырған және Шан қаласына үнемі келіп отыру мігдетті болған. Ван сонымен бірге елдегі жоғарғы абыз да болып есептелген. Шань қоғамының маңызды орталығы Аньян қаласы. Бұл кезеңнен бізге қалған деректі мұра-киіз кітап мұражайы, хайуандардың жауырын сүйектеріне және тасссбақаның тассс қабығына жазылған жазуы бар Инь оракулы, мәлімет бойынша абыздар оның ішіне жазу жариялаған дейді. Бұл жауырын мента сс қабықтарды бал ашуға пайдаланған. Үкіметті де, шіркеу шаруашылығын да және дала шаруасын да Ван басқарған. Ван аспанның балансы, ол тағын балаларына мұрагерлікпен бере алған, әскери қол басшы қызметін қоса атқарған. Оның билігі шексіз, айтқан бұйрығын орындамаған адамдардың басын шауып тассстаған. Шан Инь б.з.б.Х Ү ІІІ-ХІ Қ о ғ анды қ құ рылысы Шан Инь б.з.б.Х Ү ІІІ-ХІ Қ о ғ анды қ құ рылысы

Ванның көмекшілері болатын, олардың қатарына жоғарғы вельможа-цзай, нәйши, сот қызметкерлері, жоғары абыз, хатшылар кіретін. Қытайдың мемлекеттік басқару аппараты иерархиялық қағидаға негізделген, қызметкерлері 20 жуық рангіге бөлінген. Лауазымды тұлғаларды атқаратын қызметтеріне байланысты үш топқа бөлген: Ванға көмектесетін әртүрлі әкімшілік қызметтерді орындаушыларды азаматық лауазымды тұлғалар деп бірінші категорияға жатықызған. Екінші категорияға әскери лауазым иелерін енгізеді. Үшінші категорияға барлық балгерлерді, көріпкелдерді және т.б. көмекшілерді жатқызады. Қытай қоғамында жергілікті көсемдерді чжухау деп атаған. Олардың 8 рангісі болған. Чжухоу Ван сарай на тұрақты келіп есеп беріп тұруға және оның әмірлерін орындауға мігдетті. Жергілікті халықтан алым-салық жинауды чжухау жүзеге эстрады. Шаньда тұрақты әскер болған жоқ, чжухоу 3000, 5000, 6000 сарбаздардан тұратын жасақтар дайындайтын. Сарбаздар қола қару жарақтармен жабдықталған. Олар аты және жаяу әскер болып екіге бөлінген. Ванның көмекшілері болатын, олардың қатарына жоғарғы вельможа-цзай, нәйши, сот қызметкерлері, жоғары абыз, хатшылар кіретін. Қытайдың мемлекеттік басқару аппараты иерархиялық қағидаға негізделген, қызметкерлері 20 жуық рангіге бөлінген. Лауазымды тұлғаларды атқаратын қызметтеріне байланысты үш топқа бөлген: Ванға көмектесетін әртүрлі әкімшілік қызметтерді орындаушыларды азаматық лауазымды тұлғалар деп бірінші категорияға жатықызған. Екінші категорияға әскери лауазым иелерін енгізеді. Үшінші категорияға барлық балгерлерді, көріпкелдерді және т.б. көмекшілерді жатқызады. Қытай қоғамында жергілікті көсемдерді чжухау деп атаған. Олардың 8 рангісі болған. Чжухоу Ван сарай на тұрақты келіп есеп беріп тұруға және оның әмірлерін орындауға мігдетті. Жергілікті халықтан алым-салық жинауды чжухау жүзеге эстрады. Шаньда тұрақты әскер болған жоқ, чжухоу 3000, 5000, 6000 сарбаздардан тұратын жасақтар дайындайтын. Сарбаздар қола қару жарақтармен жабдықталған. Олар аты және жаяу әскер болып екіге бөлінген.

Чжоу мемлекеті (б.э.д. ХІІ-ІІІ ғғ.). Чжоу әулетінің басқарган кезі үш кезеңге бөлінді: Батыс Чжоу кезеңі (б.э.д жж.), Шығыс чжоу кезеңі (б.э.д жж.), «күрескен патшалықтар» (б.э.д жж.). Чжоу мемлекетінің қоғандық құрылысына келсек, үстемдік билік құлиеленуші аристократтардың қолында болған. Аристократтар тобина чжоу мұрагерлік ччтобы және әскери біліктілер, сонымен қоса чжоу аристократ тарының сенімін ақтаған инь аристократ тары жатады:-Ван-адамдар ішігдегі ерекше адам; - Чжухоу провинцияларды мұраланушылар немесе чжоу ақсүйектерінің өкілдері; - Дафу - ру-тайпа көсемдері; - Ши – үлкен семья басшылары. Қалған адамдар қарапайым халық деп саналған. Әрбір топтағылар киімі ішетін тамағы, молдары мен құлдардың саны, тіпті өлгегде жерленетін мола-қабірлеріне дейін бір-бірінен ерекшеленіп, олардың қай топқа жататындығын көрсетіп отырған. Чжоу кезеңінің директорі «киім дәрежеден, ал байлық сыйлық көлемімен анықталу керек» денег қағиданы ұстанған. Жер мемлекеттің меншігігде, яғни Ван жерді толығымен билеген. Сонымен қоса ірі жериеленушіліктер дамы баста ты. Бізге жеткен директор бойынша жердин айыруға, жалға берегу, кепілге қалдыруға болады. Чжоу мемлекеті (б.э.д. ХІІ-ІІІ ғғ.). Чжоу әулетінің басқарган кезі үш кезеңге бөлінді: Батыс Чжоу кезеңі (б.э.д жж.), Шығыс чжоу кезеңі (б.э.д жж.), «күрескен патшалықтар» (б.э.д жж.). Чжоу мемлекетінің қоғандық құрылысына келсек, үстемдік билік құлиеленуші аристократтардың қолында болған. Аристократтар тобина чжоу мұрагерлік ччтобы және әскери біліктілер, сонымен қоса чжоу аристократ тарының сенімін ақтаған инь аристократ тары жатады:-Ван-адамдар ішігдегі ерекше адам; - Чжухоу провинцияларды мұраланушылар немесе чжоу ақсүйектерінің өкілдері; - Дафу - ру-тайпа көсемдері; - Ши – үлкен семья басшылары. Қалған адамдар қарапайым халық деп саналған. Әрбір топтағылар киімі ішетін тамағы, молдары мен құлдардың саны, тіпті өлгегде жерленетін мола-қабірлеріне дейін бір-бірінен ерекшеленіп, олардың қай топқа жататындығын көрсетіп отырған. Чжоу кезеңінің директорі «киім дәрежеден, ал байлық сыйлық көлемімен анықталу керек» денег қағиданы ұстанған. Жер мемлекеттің меншігігде, яғни Ван жерді толығымен билеген. Сонымен қоса ірі жериеленушіліктер дамы баста ты. Бізге жеткен директор бойынша жердин айыруға, жалға берегу, кепілге қалдыруға болады. Чжоу мемлекеті Б.з.д.ХІІ-ІІІ ғғ Чжоу мемлекеті Б.з.д.ХІІ-ІІІ ғғ

Мықты орталықтанған Цинь мемлекеттің пайда болуына мемлекет сановнигі Шан Ян реформасы әсерін тигізді. Мемлекетті күшейту туралы реформалар жөнігдегі алғашқы бұйрықтарды Шан Ян б.э.д. 359 жылы дайындады. Онда: 1.Тұрғындарды жаңа территориялық бөліністерге – «бестік» және «ондық» семьяларға бөлу. 2. Ата-аналарымен бір семьяда тұрып жатқан екі ер жеткен балалы адамдарды жазалау. 3. Әскери еңбегінсіз құрметтеу мен қанды кекке тыйым салу. 4. Егін шаруашылығы және тоқыма кәсібімен шұғылданатындарды қолдау. 5. Әскерге еңбегі сіңбеген мұрагерлік ақсүйектердің артықшылық құқықтарын жою жарияланды. Мықты орталықтанған Цинь мемлекеттің пайда болуына мемлекет сановнигі Шан Ян реформасы әсерін тигізді. Мемлекетті күшейту туралы реформалар жөнігдегі алғашқы бұйрықтарды Шан Ян б.э.д. 359 жылы дайындады. Онда: 1.Тұрғындарды жаңа территориялық бөліністерге – «бестік» және «ондық» семьяларға бөлу. 2. Ата-аналарымен бір семьяда тұрып жатқан екі ер жеткен балалы адамдарды жазалау. 3. Әскери еңбегінсіз құрметтеу мен қанды кекке тыйым салу. 4. Егін шаруашылығы және тоқыма кәсібімен шұғылданатындарды қолдау. 5. Әскерге еңбегі сіңбеген мұрагерлік ақсүйектердің артықшылық құқықтарын жою жарияланды. Шан Ян реформасы

Цинь Шихуанди, Цинь Ши-хуанди, Ин Чжэн (б.з.б ) Цинь патшалығының билеушісі (б.з.б ), Қытай императоры (б.з.б ). Билеуші тұқымнан шыққан. 22 жасында билікке келген Ин Чжэн 17 жыл бойы бытыраңқылықта өмір сүрген Қытай жерін бір орт-қа бағындыру жолында күрес жүргізді. Б.з.б. 221 ж. Қытайдағы 6 патшалықты өзіне бағындырып, ұлы билеуші Цинь Шихуанди Циньнің бірінші императоры денег атпен бір орт-қа бағынған біртұтассс Қытай мемлекетін құрды. Бұл сол замандағы аса үлкен мемлекет еді. Цинь Шихуанди қатаң тәртіпке, шексіз билікке негізделген әміршілдік жүйе енгізеді. Ол ішкі саясатында егіншілік кәсіпке барынша қолдау көрсетті. Ал қолөнер мен сауда жекеменшік сипатқа ие болды. Мемлекеттің қайтадан ыдырап кетуіне жол бермеу үшін елде бірыңғай заң реформасын жасады. Ортақ ақша жасап, өлшем бірліктерін, жазуды бірыңғай жүйеге келтіреді. Басқыншылық соғыстар мен жат жерлерді басып алу Цинь Шихуандидың сыртқы саясатының негізі болды. *Б.з.б ж. соғыс қимылдары негізінен солт. және оңт. бағытта жүрді. Солт-тегі сюнну (ғұндар) тайпаларына қарсы жүргізілген соғыстар қорғаныстық сипатта болды. Бұл бағыттағы соғыстар империяның солт. шекараларын нығайту және бұрын айрылып қалған аумақтарды қайтарып алу мақсатын көздеді. Б.з.б. 215 ж. Цинь Шихуанди 300 мыңдай әскерін солт-ке жібереді. Цинь әскерлері ғұндарды жеңіп, солт-тегі Гаоцюе, Иньшань және Бэйцзяжерлерін қайтарып алды. Сөйтіп, екі жыл ішігде Цинь империясы өзінің құрамына ұзындығы 400 км-ге жуық аумақты қосты. Көшпелілерді біржолата талқандау мүмкін емес еді, сондықтан ол б.з.б. 215 ж. солт-тегі шекара бойында аса үлкен қорған салдыра баста ты (қ. Қытай қорғаны). Құрылысқа әскерлермен қатар, қылмысы үшін айыпталғандар, құлдар және қылмысын еңбекпен өтеу мігдеткерлігігдегі түрлі адамдар тартылды. Б.з.б. 213 жылдың аяғында құрылыс негізінен аяқталады. Бұл алып құрылыс миллионға жуық адамның өмірін қиды. Цинь Шихуанди, Цинь Ши-хуанди, Ин Чжэн (б.з.б ) Цинь патшалығының билеушісі (б.з.б ), Қытай императоры (б.з.б ). Билеуші тұқымнан шыққан. 22 жасында билікке келген Ин Чжэн 17 жыл бойы бытыраңқылықта өмір сүрген Қытай жерін бір орт-қа бағындыру жолында күрес жүргізді. Б.з.б. 221 ж. Қытайдағы 6 патшалықты өзіне бағындырып, ұлы билеуші Цинь Шихуанди Циньнің бірінші императоры денег атпен бір орт-қа бағынған біртұтассс Қытай мемлекетін құрды. Бұл сол замандағы аса үлкен мемлекет еді. Цинь Шихуанди қатаң тәртіпке, шексіз билікке негізделген әміршілдік жүйе енгізеді. Ол ішкі саясатында егіншілік кәсіпке барынша қолдау көрсетті. Ал қолөнер мен сауда жекеменшік сипатқа ие болды. Мемлекеттің қайтадан ыдырап кетуіне жол бермеу үшін елде бірыңғай заң реформасын жасады. Ортақ ақша жасап, өлшем бірліктерін, жазуды бірыңғай жүйеге келтіреді. Басқыншылық соғыстар мен жат жерлерді басып алу Цинь Шихуандидың сыртқы саясатының негізі болды. *Б.з.б ж. соғыс қимылдары негізінен солт. және оңт. бағытта жүрді. Солт-тегі сюнну (ғұндар) тайпаларына қарсы жүргізілген соғыстар қорғаныстық сипатта болды. Бұл бағыттағы соғыстар империяның солт. шекараларын нығайту және бұрын айрылып қалған аумақтарды қайтарып алу мақсатын көздеді. Б.з.б. 215 ж. Цинь Шихуанди 300 мыңдай әскерін солт-ке жібереді. Цинь әскерлері ғұндарды жеңіп, солт-тегі Гаоцюе, Иньшань және Бэйцзяжерлерін қайтарып алды. Сөйтіп, екі жыл ішігде Цинь империясы өзінің құрамына ұзындығы 400 км-ге жуық аумақты қосты. Көшпелілерді біржолата талқандау мүмкін емес еді, сондықтан ол б.з.б. 215 ж. солт-тегі шекара бойында аса үлкен қорған салдыра баста ты (қ. Қытай қорғаны). Құрылысқа әскерлермен қатар, қылмысы үшін айыпталғандар, құлдар және қылмысын еңбекпен өтеу мігдеткерлігігдегі түрлі адамдар тартылды. Б.з.б. 213 жылдың аяғында құрылыс негізінен аяқталады. Бұл алып құрылыс миллионға жуық адамның өмірін қиды. Цинь б.з.б Цинь б.з.б

Ұ лы Қ ытай қ ор ғ аны

Хань мемлекеті, Хань империясы Қытайдағы Хань әулеті құрған мемлекет (біздің заманымыздан бұрынғы 206 жылы біздің заманымыздың 220 жылы) Хань мемлекеті құрылған кезден бастап өзінің қарулы күзеті бар күшті үйлердің жер иеліктері пайда болды. Хань мемлекетігде ірі сауда орт-тары (Лоян, Чэнди, Ханьдань, Линьцзы) күшейіп, тауар-ақша қатынастары, сыртқы және ішкі сауда дамыды. У-ди патшалық еткен кезде (біздің заманымыздан бұрынғы жылы) қалпына келтірілген және өзгеріске ұшыраған конфуцийшілдік ілім үстем ресми идеология болып танылып, монархиялық биліктің тірегіне айналды. Хань билеушілері көршілес халықтарға қарсы ұзаққа созылған басқыншылық соғыстар жүргізді. Жоңғария мен Шығыс Түркістан арқылы батысқа қарай Еуропа мен Таяу Шығыс елдеріне дейін жететін Ұлы Жібек жолы ашылды. Вьет мемлекеті Намвьет Аулак (қазіргі Гуандунь провинциясы, Гуан-си-Чжань автономия ауданы мен Үндіқытай түбегінің солтүстік), қазіргі Чжэцзян мен Фуцзянь провинцияларының оңтүстік бөлігі, Корей мемлекеті Чосон (Чаосянь) жаулап алынды. Дегенмен, ұзаққа созылған соғыстар және ішкі тақ тартыстары салдарынан Хань мемлекетігде халықтың тұрмысы нашарлап, әлеуметтік қарама-қайшылықтар шиеленісе түсті. Хань мемлекеті (б.з.б.ІІІ-б.з.ІІІ)

Тақты басып алған Ван Ман (9 23 жылы билік етті) жерге жеке меншікті жоюға әрекеттеніп, құл сатып алуға, сатуға тыйым салды, басқа да реформалар жүргізді. Алайда оның реформалары елдегі саяси жағдайды тұрақтандыра алмады. Көп ұзамай шаруалардың, әскерлер мен құлдардың жаппай көтерілістері басталды. Хань Империясы, 2-ші ғасыр 25 жылы көтерілісшілер ел астанасы Чаньань қаласын басып алғаннан кейін алғашқы Хань мемлекеті жойылды. Көтерілісшілермен күрестің барысында жергілікті ақсүйектер Лю Сю бастаған жаңа Кейінгі немесе Шығыс Ханьәулетінің (25 200) негізін қалады. 27 жылдың соңында Қызыл қастылар көтерілісі басып жанышталды, тек 37 жылы ғана Лю Сюға күшті үйлерге сүйене отырып, елді біріктірудің сәті түсті.Шығыс Хань әулетінің алғашқы билеушілері шаруаларға жеңілдіктер жасап, салық көлемін азайтты. Батыстағы елдермен Ұлы Жібек жолы және оңт-тегі теңіз жолы арқылы экономикалық және мәдени қарым-қатынастар қайта жанданды. Елдегі жағдай тұрақтанып, мемлекет нығайғаннан кейін Хань әулеті сыртқы жаулап алу соғыстарын жалғастырды. Әскери қимылдар қолбасшы Бань Чаоның белсенді дипломатық әрекеттерімен қатар жүргізілді. Хань мемлекетіне Жоңғария мен Шығыс Түркістандағы біраз иеліктер тәуелділікке түсті. Алайда Бань Чаоның өлімінен кейін империяға тәуелді жерлер оған қарсы көтерілді. Тақты басып алған Ван Ман (9 23 жылы билік етті) жерге жеке меншікті жоюға әрекеттеніп, құл сатып алуға, сатуға тыйым салды, басқа да реформалар жүргізді. Алайда оның реформалары елдегі саяси жағдайды тұрақтандыра алмады. Көп ұзамай шаруалардың, әскерлер мен құлдардың жаппай көтерілістері басталды. Хань Империясы, 2-ші ғасыр 25 жылы көтерілісшілер ел астанасы Чаньань қаласын басып алғаннан кейін алғашқы Хань мемлекеті жойылды. Көтерілісшілермен күрестің барысында жергілікті ақсүйектер Лю Сю бастаған жаңа Кейінгі немесе Шығыс Ханьәулетінің (25 200) негізін қалады. 27 жылдың соңында Қызыл қастылар көтерілісі басып жанышталды, тек 37 жылы ғана Лю Сюға күшті үйлерге сүйене отырып, елді біріктірудің сәті түсті.Шығыс Хань әулетінің алғашқы билеушілері шаруаларға жеңілдіктер жасап, салық көлемін азайтты. Батыстағы елдермен Ұлы Жібек жолы және оңт-тегі теңіз жолы арқылы экономикалық және мәдени қарым-қатынастар қайта жанданды. Елдегі жағдай тұрақтанып, мемлекет нығайғаннан кейін Хань әулеті сыртқы жаулап алу соғыстарын жалғастырды. Әскери қимылдар қолбасшы Бань Чаоның белсенді дипломатық әрекеттерімен қатар жүргізілді. Хань мемлекетіне Жоңғария мен Шығыс Түркістандағы біраз иеліктер тәуелділікке түсті. Алайда Бань Чаоның өлімінен кейін империяға тәуелді жерлер оған қарсы көтерілді.

жылы болып өткен шаруалардың қуаты Сары орамалдылар көтерілісінен кейін Шығыс Хань әулетінің билігі құлдырап кетті. Көтерілісші шаруалармен күрес барысында әскерді басқарған жергілікті билеушілер орталық үкіметтен іс жүзігде тәуелсіздікке қол жеткізді. Олар 220 жылы Шығыс Хань империясын жойып, оның орнына Саньго мемлекетін ( жылы) құрды. Хань мемлекетінің батыстағы негізгі жауы ғұндар болды. Біздің заманымыздан бұрынғы 2 1 ғасырларда ғұндардың қауіпті болғаны сонша Хань мемлекетінің олардан қорғану үшін Қытай қорғанын салуға мәжбүр болды. Көшпелілермен соғыста жеңіске жете алмайтынын түсінген Хань билеушілері ғұндарды бір-біріне айдап салуға тырысты. Көп ұзамай бұл саясат өз жемісін беріп, көшпелілер өзара соғысты. Ғұн мемлекеті ыдырап, бір бөлігі батысқа ауып кетті де, қалғандары Хань мемлекетініңне бағынды.

Жол бұдан 3-4 мың жыл бұрын болған. Ол Қытайдың Хан патшалығы кезігде ғана өркегдей бастаған, себебі Хан патшалығының Хан Уди патшасы Жаң Чянды батыс өңірге екі рет жіберіп, Орталық Азиядағы елдермен достасссуға пейілді болған. Жаң Чян қазіргі Ферғана, Самарқан және Балқаш көлі сияқты жерлерге барған. Жаң Чянныңсапары бұл жолды шығыс пен батыс үкіметтері арасындағы байланыс жолына айналдырған. Осыған орай саудагерлер де «Жібек жолында» ат ізін сумытпаған. Жаң Чян батыс өңірге және Орта Азияға Қытайдың жібек өнімдерін ала барған ал елге қайтаренда барған жерлерінің тауарлары және батыс өңірінің музыкасы сияқты алуан түрлі мәдениетті алып қайтқан. Жаң Чянның сапары қытайлықтардың батыс өңір мен Орта Азияны түсінуіне мүмкіндік берді. Ал Жаң Чян барған жерлердегі халық та Қытайдың өнімдері мен мәдениетіне қатысты түсінігін анағұрлым тереңдетті. Осылайша, бұл жол гүлденіп, көркейе баста ты. Шығыс пен батыстың аралығындағы дәнекерге айналып, өркениеттерді өзара тоғыстырды. Осы жолды қорғау және дамыту мақсатында, Қытайдың әр дәуірдегі патшалары жол бойына қарауыл қойып, әскер тұрғызды. Ұ лы жібек жолы