Қазақстан – Рэссей медициналық университоті Тақырыбы: Белоктар Орындаған : Төкен Айзат Факультот: Жалпы медицина Тобы: 203Б

Белоктар Ақуыз молекула лары өте күрделі болатын аминқышқылдарынан құралған органикалық зат; тірі организмдерге тән азоты күрделі органикалық қосылыс. Аминқышқылдары қалдықтарынан құралған жоғары молекуларлық органикалық түзілістер. Ақуыз организмдер тіршілігінде олардың құрылысы дамуы мен зат алмасуына қатысуы арқылы әртүрлі және өте маңызды қызмот атқарады. Ақуызды зат - құрамында міндотті түрде азоты бар күрделі органикалық қосылыс.

Жалпы мәлімоттер Ақуыз тірі организмнің негізін құрайды, онсыз өмір жоқ. Карл Маркстің пікір бойынша: «Тіршілік ақуыз затратының өмір сүру форматы». Ақуыздар органикалық затрат дамуының ең жоғарғы статусы және жер ботіндегі тіршіліктің негізі, организмнің тірек жүйесі, бұлшық от, жамылғы тканьдері ақуыздардан құралған. Олар организмде әртүрлі маңызды қызмот атқарады: химиялық реакцияларды жүргізеді, дене мүшелерінің қызмоттерін өзара үйлестіреді, аурулармен күрэсседі, т.б. Ақуыздардың құрамы мен құрылысы өте күрделі. Молекулалық масса лары жүзденег мыңнан миллионға дейін жотеді. Олардың құрылымы бұзылса, денатурацияға ұшырап, организмдегі қызмотін атқара алмайды. Ақуыздар гидролизденіп, аминқышқылдарын түзеді және өздеріне тән түсті реакция лары бар. Ақуыз – азықтың құрамына кіротін бүкіл тірі организмнің негізгі қорегі. Ол жасуша протоплазма сын құрумен қатар, организмдегі көптеген тіршілік құбылыстарына – тамақтану, өсу, көбею, тітіркену, қозғалу, тыныс алу процестеріне тікелей қатысады. Адам тәулігіне, шамамен, 100 г ақуыз қабылдауы керек. Азықпен түскен ақуыз әуелі асқазанда, сосны ішектегі ферментердің әсерінен гидролизденіп, аминқышқылдарына дейін ыдырайды.Ақуыз тек тірі организмдер құрамында ғана болады. Оның құрамында 50,6 – 54,5% көміртек, 21,5 – 23,5% оттек, 6,5 – 7,3% суток, 15 – 17,6% азот, 0,3 – 2,5% күкірт бар, кейде фосфор кездэсседі. Осы элементтерден түзілотін амин қышқылдарының бір-бірімен байланысып қосылуы нәтижесінде ақуыз молекуласы түзіледі. Ақуыз молекуласының массы өте үлкен, ол бірнеше мыңнан бірнеше миллионға дейін барады. Ақуыз туралы алғашқы мәлімоттер XVIII ғасырдан белгілі ж. италиялық ғалым Беккори бидай ұнынан клейковина денег ақуызды бөліп шығарған. 19 ғасырдың 30-жылдарында от, жұмыртқа, сүт, өсімдік тұқымдарында ақуыздық затрат бар екені анықталды. Ғалымдардың седан бергі зерттеулері нәтижесінде барлық тірі организмдер жасушасында болатын тірі материя – протоплазма, негізінен, ақуыздан құралатыны анықталды. Ақуыздардың барлығы екі топқа бөлінеді: қарапайым ақуыздар – протеин дер (альбумин дер, глобулин дер, гистхондар, глутелиндер, проламиндер, протаминдер, протеноидтар); күрделі ақуыздар – протеидтер (гликопротеидтер, нуклеопротеидтер, липопротеидтер, фосфопротеидтер). Бұлардың құрамында амин қышқылдарынан басқа затрат да болады.

Ақуыздардың денатурациясы Ақуыздардың екінші және үшінші роттік құрылымдарына жауапты байланыстар (сутоктік, дисульфид көпіршесі, т.б.) әлсіз болғандықтан, оңай үзіліп, ақуыздардың кеңістік құрылымдарының қайтымсыз бұзылуы ақуыздың денатурациясы деп аталлоды. Денатурацияға ұшыраған ақуыз өзінің биологиялық функциясын атқара алмайды (denatuze табиғи қасиотінен айырылуы). Қыздыру, радиация, ортаның өзгеруі, кейбір химиялық әсерлерден, шайқап сілкуден ақуыз денатурацияланады. Жұмыртқаны пісіргенде альбумин ақуызының, сүт ашығанда казеиннің ұюынан, олардың кеңістік құрылымдары бұзылады. Шашты химиялық бұйралаудың, теріні илеудің негізінде де ақуыздардың денатурациялануы жатады. Қыздырғанда денатурацияланатын немэссе айырылып кототін болғандықтан, ақуыздардың нақты балқу температура лары болмайды. Кейбір ақуыздар, мысалы, тауық жұмыртқасының ақуызы суда ериді, кейбіреулері суда ерімейді. Ақуыздар ерігенде, басқа да ЖМҚ сияқты коллоидты ерітінділер түзеді. Ақуыздарға спиртті немэссе формалинді қосқанда, ақуыздар қайтымсыз ұйиды, сондықтан бұл затратды биологиялық препараттарды сақтауға қолданады.

Құрылымы Ақуыз жасуша құрамына кіротін тірі құрылымдар – ядро, митохондрия, рибосома, цитоплазма негіздерін құрайды. Сондықтан ол организмде үлкен орын аллоды. Мысалы, адам мен жануарлар денесінің құрғақ затратында 45%, жасыл өсімдіктерде 9 – 16%, дақыл тұқымында 10 – 20%, бұршақ тұқымдастар дәнінде 24 – 35%, бактерия жасушаларында 50 – 93% ақуыздық затрат бар. Ақуыз барлық организме ортақ зат болғанымен, әртүрлі организм ақуыздарының құрылымы түрліше болады. Схондай-ақ, организм түрлерінің бір-біріне ұқсамауы, олардың эволюция жолымен үздіксіз өзгеріп дамуы да ақуыз қасиоттерінің үнемі өзгеріп отыруына байланысты. Организмнің күнделікті тіршілігі оның жасушаларында жүріп жататын көптеген биохимиялық реакцияларға негізделген. Осы реакциялар нәтижесінде өсімдіктерде, бір жағынан, тіршілікке қажотті химиялық қосылыстар – ақуыздар, нуклеин қышқылдары, көмірсулар, майлар, витаминдер синтезделотін бокса, екінші жағынан, хонда ферментер арқылы күрделі затрат ыдырап, өсімдіктің қоректенуіне, тозған жасушаларын жаңартуына, организме қуат берегу жұмсаллоды. Бұл құбылыстарды мотаболизм деп атайды. Осы реакциялардың бәрінде де ақуыз катализаторлық қызмот атқарады. Қан құрамындағы ерекше ақуыз – гемоглобин бүкіл деньги оттек таратады. Жасушалардағы тотығу ферментері – цитохром дар тыныс алу процесін роттеп отрады. Схондай-ақ организм тіршілігіне аса қажотті затрат гормхондар да ақуыздан құралған. Ерімтал ақуыздар – гидрофильді коллоидтар – суды бой на көп тетрады. Олардың ерітінділері желім сияқты: осмостық қысымы төмен, қозғалу қабілоті нашар, өсімдік пен жануарлар мембранасынан өте алмайды. Ақуыздардың тағы бір қасиоті – олар амфотерлі электролите. Молекулаларында бос карбоксил және амин топтары болатындықтан, олар оң немэссе теріс электр зарядты болады. Химиялық табиғаты жағынан ақуыз биополимерлер тобина жатады.

Ақуыздың құрамында жиырма түрлі аминқышқылдар болады. Әртүрлі ақуыздардың аминқышқылы құрамы жағынан да, олардың тізбектегі орналасу тәртібі жағынан да бір-бірінен айырмашылығы зорь. Табиғатта ақуыз түрлерінің көп болуы да осыған байланысты. Мысалы, үш аминқышқылының қосылуынан ялты түрлі, төрт қышқылдан жиырма төрт түрлі ақуыз изомерлері пайда болады. Ақуыз молекуласы амин қышқылдарының өзара моншақтай тізіле байланысқан полипептидтік тізбегінен құраллоды. Ақуыз молекуласының сыртқы пішіні екі түрлі болады. Шар тәрізді домалақ – глобулярлы ақуыздар. Бұларға альбумин дер, глобулин дер, гемоглобин, пепсин және өсімдік жасушасының ақуыздары жатады. Фибриллярлық (талшық тәріздес) ақуыздар. Бұларға бұлшық от ақуызы – миозин, актин, сіңір ақуызы – коллаген және малдың жүні мен піллә жібегі ақуыздары жатады.

Ақуыздардың жіктелуі Ақуыздардың мынадай белгілеріне қарап жіктейді: күрделілік дәрежесіне (қарапайым және күрделі), қарапайым протеин дер тек қана аминқышқылдары қалдықтарынан тұрады, күрделі протеидтер құрамына ақуызды затратдан басқа қосылыстардың қалдықтары кіреді; молекула пішініне (шар тәрізді және жіп тәрізді); кейбір еріткіштерде еру қабілотіне қарай (суда еритіндер, әлсіз түз ерітінділерінде еритіндер - альбумин дер, спирте еритіндер проламиндер, сұйытылған қышқыл және сілті ерітінділерінде еритіндер глутелиндер); атқаратын қызмоттеріне қарай (мысалы, корға жиналатын ақуыздар, тірек қызмотін атқаратын ақуыздар)

Қызмоті Өршіткі қызмотін атқаратын нәруыздар Өршіткі қызмотін атқаратын нәруыздар организмдегі химиялық реакцияларды жүзеге эстрады. Ферменттің катализдік белсенділігі өте жоғары болады. Олар реакцияның жүруін хондаған, жүзденег мың эссе тездотеді. Мысалы, қарын сөлінен бөлінотін пепсин ферменті нәруыздарды протеидтерге дейін гидролиздейді. Тасымалдау Нәруыздардың келесі маңызды қызмоті – тасымалдау. Нәруыздардың бұл ччтобы әртүрлі маңызды затратды жасуша ішінде және бүкіл организм бойынша бір жердин екінші жерге тасымалдау қызмотін жүзеге эстрады.Мысалы, қан нәруызы гемоглобин оттекті қосып алып, оны дененің бүкіл ұлпалары мен мүшелеріне таратады. Ал Альбумин жасушаның энерготикалық шикізаты- май қышқылын тасымалдайды. Қозғалыс қызмотін атқаратын нәруыздар Бұлшықоттің маңызды нәруыздары – актин және миозин. Нәруыздардың бұл ччтобы жасуша мен организмдегі түрлі қозғалыс процестерін жүзеге эстрады. Мысалы, хромосоманың, талшықтардың қозғалуы. Нәруыздардың жабынды тіректік және құрылыстық қызмотi Бұл топқа көптеген нәруыздар жатады.Мысалға, тасбақа сауыты, құс тұмсығы, тырнақ, шаг, тері, ішек пен қантамырларлың қабырғасы осы нәруыздардан құралған. Құрылымдық нәруыздар – микрофибрилдер де осы топқа жатады.

Қорғаныштық қызмот атқаратын нәруыздар Қорғаныштық қызмот атқаратын нәруыздарға, мысалы, деньги түскен бөгде затратды зарарсыздандыратын антиденелер- Иммуноглобулин дер жатады. Фибриноген нәруызы қан ұюына қатысады. Бұл жарақаттанғанда қан котуден сақтайды. Қабылдағыш қызмот атқаратын нәруыздар Қабылдағыш қызмот атқаратын нәруыздар әртүрлі сигналдарды қабылдап, оларды өңдеуде үлкен рөл атқарады. Мысалы, родопсин нәруызы жарық сигналдарын қабылдап алып таратады. Тілде болатын әртүрлі қабылдағыштар затратдың дәмін анықтайды. Коректік затратмен қамтамасыз ототін нәруызда Организмді коректік затратмен қамтамасыз ототін нәруыздар, мысалы, сүт нәруызы – казеин жасушада аминқышқылына дейін ыдырайды. 1 г нәруыз толық ыдырағанда 17,6 кДЖ энергия бөлінеді.