1.Сұрыптау дегеніміз не? 2.Сұрыптаудың түрлері? 3.Табиғи сұрыпталу дегеніміз не? 4.Қолдан сұрыптау және оның түрлері? 5.Эволюцияның қозғаушы күштері? 6.Ч.Дарвиннің 1859 жилы жазған еңбегі? 7.Тіршілік үшін күрес, оның формалары? 8.Түраралық күрес дегеніміз не? 9.Түрішілік күрес дегеніміз не? 10.Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайымен күрес

Табиғаттың қолайсыз жағдайларымен күрес. Құрғақшылықпен, суықпен, нөсермен т.б. күрес.Мысалы : көптеген өсімдіктер қары аз, аязды суықтарда қырылып қаллоды, сонымен қатар аяз кезінде топырақта тіршілік ететін көп ағзалар қырылады.

Тасбақа Қосаяқ

Түраралық күрес. Әртүрлі түрге жататын дарала арасында жүреді. Мысалы: түлкілердің қояндарға шабуылы (жыртқыштық), қасқыр мен түлкі жемтігі үшін тала сады (конкуренция- бәсекелестік), діңқұлақ пен ағаш (паразитизм). Әртүрлі түрге жататын дарала арасында жүреді. Мысалы: түлкілердің қояндарға шабуылы (жыртқыштық), қасқыр мен түлкі жемтігі үшін тала сады (конкуренция- бәсекелестік), діңқұлақ пен ағаш (паразитизм).

Түрішілік күрес. Бір түрге жататын дарала арасындағы күрес. Мысалы: екі ақ аюдың өз тамағы үшін күрес (конкуренция).

ІІ кезең І кезең

1. Балдырларды зерттейтін ғылым? 2. Тері құрылысын зерттейтін ғылым салаты? 3. Өрмекшілерді зерттейтін ғылым? 4.Оқшауланған дарақтар чтобы Аңдарды зерттейді Кенелерді зерттейді Жасушаны зерттейді Балықтарды зерттейді Микроскопты ойлап тапқан ғалымдар... Д Е Р М А Т О Л О Г И Я А Л Ь Г О Л О Г И Я А Р А Х Н О Л О Г И Я П О П У Л Я Ц И Я Т Е Р И О Л О Г И Я А К Р О Л О Г И Я Ц И Т О Л О Г И Я И Х Т И О Л О Г И Я Я Н С Е Н Д Е Р

Бейімделушілік - эволюция факторларының өзара әрекетінің нәтижесі Жаңа сабақ

Сабақтың мақсаты: Білімділік : Эволюция, оның бағыттары, бейімделушілік және оның түрлері туралы түсінік қалыптастыруды қамтамасыз ету. Дамытушылық : Тірек-сызба, оқулық мәтінімен жұмыс істей отырып оқушылардың ой өрісін дамыту, өз бетінше жұмыс істей білуге дағдыландыру. Тәрбиелік : Ағзалардың тіршілік ортезы на бейімделуін түсіндіре отырып, қоршаған ортаның адамға, жануарларға әсері арқылы экологиялық тәрбие беру. Сабақтың типі: Жаңа білімді меңгерту Сабақтың түрі : Ішінара ізденіс сабағы Сабақтың әдісі : СТО технологиясы Көрнекілігі : презентация, үлестірмелер, суреттер

Бейімделушілік дегеніміз - ағзалардың нақтылы орта жағдайында тіршілік етуін қамтамасыз ететін арнайы қасиеттердің пайда болуы. Бейімделушілік табиғи сұрыпталу әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.

Бейімделушіліктің түрлері Бүркеніш Түйсік-сезімдік Физиологиялық Ұрпағына қамқорлық

Тіршілік үшін күрестің түр ішінде шиеленісуінен пайда болады

Табиғи жағдайлардағы тіршілікке байланысты кең өрісті бейімделу

Бүркеніш (жасырушы) рең және оның түрлері. Бүркеніш рең жабы тез байқайтын ашық жердь тіршілік ететін организмдердің жабынан қорғануы үшін қажет болып табылатын бейімделушілік. Жерге ұя салып балапан басатын (шіл, құр, бөдене, сайрауық, т.б.) құстардың реңі микен ететін орта жағдайына ұқсас. Сондықтан олар жұмыртқа басып ұясында козғалмай жатқан кезде жабына байқалмайды. Тіпті жүмыртқаларының қабығындағы (сыртындағы) секпілді дақтары да, жұмыртқаны жарып шыққан балапандарының түсі де тіршілік ететін орта жағдайына ұқсас болып келеді. Ұяларына ешькім бара алмайтын өте биік құз жартастарға ұя салатын ірі жыртқыш құстар мен жұмыртқаларын жерге көметін құстардың жұмыртқа қабығында теңбіл дақтар болмайды. Көбелектердің жапырақтағы жұлдызқұрттары жапырақтың түсіндей жасыл, қабықтағылары сұрғылт-қоңыр (қабық түсіне ұқсас) болады. Шөлде тіршілік ететін жануарлардың сыртқы түсі құмға ұқсас сарғыш болып келеді. Біркелкі бүркеніш рең жәндіктерге (көк қасқа шегіртке), кесірткелерге, акбөкендерге, арыстандарға да тән.шілқұр бөденесайрауықКөбелектердің Бүркеніш реңі қанаттарының астыңғы жағында болмағандықтан жабына байқалып қаллоды (қанаттарының астыңғы жағы бірыңғай акшыл реңді). Бүркеніш рең жәндіктердің дене пішінінен де байқаллоды. Мысалы, көбелектің бүтаққа жабысып тұрған қуыршағы бүршікке ұқсаса, дернәсілдері бұтаққа жабысып оқтай түзу болып қозғалмай тұрғанда бұтақтан аумайды. Бүркеніш рең, әсіресе организмнің жеке дамуының алғашкы (бастапқы) сатысында (жұмыртқа, дернәсіл, балапан) және өте баяу козғалатын немесе колайсыз жағдайда тыныштық қалыпқа көшкен жануарлар үшін өте қажет. Ал оқпан құс қамыстың арасына ұя жасайды, абайсызда жакындаған жабын байқап қалса дереву мойнын созыв қозғалмай қаллоды. Басқа орта жағдайына бейімделу үшін жануарлардың тез арада реңдерін өзгерте қою құбылысы тұқым куалайды. Мысалы, құбылғы, камбала, ешькіемер, т.б.құбылғыкамбалаешькіемер

Ешкіемер (Бүркеніш (жасырушы) рең) Аққоян (Бүркеніш (жасырушы) рең) Құбылғы(Хамелеон)Хамелеон (Бүркеніш (жасырушы) рең)

Бүркеніш реңнің түрлері Сақтандырушы рең Қауіп төндіруші рең Еліктеуші рең Қызықтырушы рең

1. Сақтандырушы рең. Бұл рең улы, шағатын, күйдіретін жәндіктерде айқын байка лады. Олардың реңдері бірден көзге түсетін, есть сақталып қалатындай өте ашық, түрлі түсті айқын бояулы болып келеді. Мысалы, ханқыз қоңызы (қызыл, сары, коңыр, күрең қызыл, айкын жолақты, т.б.) улы, азы, сары түсті күйдіргіш сұйықтық бөлетіндіктен оған құстар ешь уақытта жоламайды. ханқыз қоңызы Бал ара, түкті ара, жабайы арала, улы жыландардың реңдері оларды жыртқыш жануарлардан сақтайды. Сақтандырушы рең кейбір жәндіктер мен жануарлардың мінез-қылығынан да айқын байқаллоды. Мысалы, жорғалап бара жатқан қоңыздарға тиіп калсаң дереву өлгендей болып, біраз уакыт козғалмай қаллоды.Бал аратүкті аражабайы аралаулы жыландардың Бал ара

3. Қауіп төндіруші рең. Кейбір жануарлар қауіп төнген кезде жабынан қорғану үшін айбар шегіп денесін әр түрлі пішінге келтіре аллоды. Мысалы: кең алқымды жылан кауіп төнсе басын тік ұстап, алкымын жалпайтып, кеңейтіп айбар шегеді. Ал түкті бүйі алдыңғы аяқтарын көтеріп құрсағымен жер тірейді. Қарақоңыз тиіп кетсең басын жерге тіреп құрсағын көтеріп дереву жағымсыз иіс шығарады. Құлақты кесіртке басының екі жағындағы әшейінде жиналып тұратын тері қатпарларын жазып жіберіп аузын ашып тұра каллоды. Дәуіттің канатында көзге ұксаған екі дақтары бар, ол тек қанатын жазғанда ғана көрінеді, қауіп төнсе қанатын жазып жабын үркітеді.кең алқымды жыланДәуіттің Улы жылан Үкі көз көбелек

2. Қызықтырушы рең. Бұл рең, әсіресе жануарларға көбейер кезде пайдалы болады. Мысалы, қызыл орденді көбелектер, көгілдір қанатты шегірткелер, қосаяқтар, құстардың қораздарының өте әдемі реңдері өз даралаына көбею кезінде айқын көрінеді. Жайшылықта олардың реңдері тіршілік еткен орта жағдайына ұқсас болып жабына байқалмайды.көгілдір қанатты шегірткелерқосаяқтар Қосаяқ (Қызықтырушы рең)

Қызықтырушы рең Дуадақ

4. Еліктеуші рең (мимикрия грекше "mimikos" еліктегіш). Бұл рең өсімдіктер мен жануарларда табиғаттың белгілі бір өлі және тірі заттарына еліктеуінен байқаллоды. Өздігінен қорғана алмайтын организмдердің бүркеніш реңдері бір немесе бірнешье түрлерге ұқсас болып келеді. Мысалы: тарақанның дене пішіні, мөлшері, ашық реңі ханқызы коңызынан аумайды; теңіз атлас балығы мен ине балықтың дене пішіндерінің балдырға ұқсауы; гүл шыбынының жабайы араға ұқсауы; усыз жыландардың улы жыландарға ұқсауы, т.б. еліктеуіш реңдер жабынан сақтанып, тірі қалуына мүмкіндік береді.мимикриягрекше өсімдіктержануарлардатарақанныңтеңіз атлас балығыулы жыландарға Усыз жылан (Усыз жыланның улы жыланға ұқсауы)

... – жануарлардың дене пішіні мен реңі тұрғысынан айналадағы заттарға сәйкес келуі. Мүр көбелегінің... бұтаққа ұқсайды.... үстіңгі қанаты жасырушы реңді, астыңғы қанаттары... реңді болады. Қауіп төнген кезде... қанаттарын көтеріп жіберіп, оның астындағы ашық түсті... реңі бар қанаттарын жайып, жабын үркітеді.... қанатында көзге ұқсаған бар, ол тек қанатын жазғанда ғана көрінеді Дәуіт, бүркеніш рең, ашық, дернәсіл, көбелек, екі дағы

Сәйкестік тест 1Қайтадан бейімделгіштіка) бұл қарсыласын үркіту немесе абдырату жолы 2.қорек талғауға бейімделуә) қорғанышсыз жануарлар немесе өсімдіктердің біреуі екінші бір едәуір қорғанышы бар немесе жеуге жарамсыз түрге ұқсас болу нәтижесі 3. Климаттық бейімделуб) қоршаған ая түсіне ену 4. Еліктеу реңів) денедегі рең тұтастығы жойылады 5.Бүркемелеу реңіг) жарық пен көлеңкенің құбыла көрінуі 6. Бөлшектену реңід) Жағдай өзгергенде ағзалардың қайта бейімделуі 7.Көлегейлену реңіе) тіршілік үшін күрестің түр ішінде шиеленісуінен пайда болады 8.көрнекілеу реңіж) Табиғи жағдайлардағы тіршілікке байланысты кең өрісті бейімделу

Жауаптар 1 - д; 2 - е; 3 - ж; 4 - ә; 5 - б; 6 - в; 7 - г; 8 – а. 1 - д; 2 - е; 3 - ж; 4 - ә; 5 - б; 6 - в; 7 - г; 8 – а.

Келтірілген мысалдар бүркеніш реңнің қай түріне жататынын әрқайсысының тұсындағы торкөзге бас әріппен белгілеңдер. «СҚ» - сақтандырғыш; «ҚЗ» - қызықтырғыш; «ҚТ» - қауіп төндіруші; «ЕК» - еліктеуші. Ханқыз қоңызы Орденді көбелек Қарақоңыз (жағымсыз иісті) Атбас балық Непентес (жәндікқоректі өсімдік) Оқпан Қырғауылдың қоразы Дәуіт СҚ ҚЗ ҚТ ЕК ҚЗ ҚТ

Қорытынды Дене реңі немесе бүркеніш: Сипаты және маңызы Мысалдар А) Сақтандырушы; б) Қызықтырушы; В) Қауіп төндіруші рең; Г) Мимикрия Улы, шағатын, күйдіргіш жәндіктер Көбейер кезде пайдалы, аталықтарының әдемі реңдері өз даралаына көбею кезінде айқын көрінеді Жауыннан қорғану үшін айбар шегіп, денесін әр түрлі пішінге келтіре қаллоды Табиғаттың белгілі бір өлі және тірі организмдеріне еліктеу Бал ара, түкті ара, жабайы арала, улыжыландар Қызыл орденді көбелектер, көгілдір қанатты шегірткелер, қосаяқтар, құстар Кең алқымды жылан (кобра), түкті бүйі, қарақоңыз, плащты кесіртке, дәуіт, түнгі жирен, үкікөз көбелектер Тарақан, ақ көбелек, гүл шыбыны, усыз жыландар

(Бес жолды өлең)

Тиіндердің түстері тіршілік ету ортезы на байланысты өзгеріп отрады

45 Ағзалардың бейімделуі – сұрыпталу нәтижесі

Жұмбақ шешьейік Әлемді біз билет тұрмыз, -деді күл-қоқыста құжынаған... Әлемді біз билет тұрмыз, -деді күл-қоқыста құжынаған... Жаманның тұқымы көп болатынын жәндік атаулы әлдеқашан мойындаған,- деді алкен гүлге қонған... Жаманның тұқымы көп болатынын жәндік атаулы әлдеқашан мойындаған,- деді алкен гүлге қонған... Сөз сырын аңғарса, қызық тым, Сөз сырын аңғарса, қызық тым, Бір сөз бар баспана болатын К-әрпі б-мен г-болса егер, Жәндік болады, қанды соратын Шай қалдығында бар әріп, Шай қалдығында бар әріп, Алмасқанда жаңа сөз болады Шақса адамды қызарып Құрсағына қан толады

§15.Бейімделушілік – эволюция факторларының өзара әрекетінің нәтижесі Үйге тапсырма: