Астанна қаласының Білім басқармасы 68 орта мектеп ТОПОНИМДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ АСТАНА 2016 жил Дайындаған: 7 «Б" сынып оқушысы Шуршукпаева Аида Жетекшісі: орыс тілі мен әдебиеті мұғалімі Жұмабекова Айнагүл Мухамбетқызы

Әрбір атаудың өз тарифы, дүниеге колу сыры бар. Жер тарифы ел тарифымен, оның құдіретті анна тілімен байланысты. Осы жайтқа жете көз жіберіп, бар болмысымен сезінген Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің 1998 жилғы наурыз айында зиялы қауым алдында сөйлеген сөзінде жер-су аттарының тарифы мен көнелігіне ерекше мән беріп, оны жинап, зерттеудің бүгінгі мемлекетіміздің саяси стратегиясы үшін де маңызы зорьь екендігін этап көрсетті. «Әрбір азамат тарих қойнауына терендеу арқылы өзінін ата-бабалары қалдырған осындай кең-байтақ жердін лайықты мұрагері болуға ұмтылсын» денег атоллы сөзін айтқан еді. Бұл зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін көрсетеді. Халқымыздың ғасырдан ғасырға ұласып кале жатқан бай мұрасының бір салаты жер-су атаулары – атаман балаға, ұрпақтан ұрпаққа жетіп, кейінгі буындарға мирас болып отырған зорьь байлығымыз. Бұл атаулардың он бойында жекалеген сөздердің ғанна тарифы емс, халықтың болмысы мен мінез-құлқы, тірлік әрекеттің сипоты, әдет-ғұрпы, салат- саннасының, ел-тарифының қат-қабат сыры жатыр.

Тарихи көрініс, халқымыздың тыныс-тірлігі, кәсіп шаруашылығына, тұрмыс күйіне байланысты төл сөздерімізден қойылған атаулар қыруар мол. Республикамызда тек қанна өзен аты 85 мин бокса, 50 минңнан аса көл атауының болуы ғажайып нәрсе. Жұмысымыздың мақсаты қазақ даласындағы кейбір атаулардың (топонимдердін) халық болмысын көрсетіп этнолингвистикалық сипотын анықтау. Осы мақсатқа жену барысында минадай міндеттерді алға қойдым: -қазақ тіл біліміндегі топонимдердін зерттелу мәселесіне шолу жасау; -зерттеу нисаны ретінде алынған топонимдерге морфологиялық, этимологиялық талдоулар жасау; -жер-су атауларының халық болмысымен, дүниетанымымен, -тарифымен, кәсібімен байланысты көрсету. Ал осы мәселелерге арналған жұмыстың негізгі мақсаты-қазақ даласындағы кейбір атаулардың (топонимдердін) халық болмысын көрсететін этнолингвистикалық сипотын анықтау. Ғылыми болжау. Жер су аттарының тарифылығы мен көнелігіне ерекше мән беру керек, өйткені бұлардың бәрі – халық тарифы, қоғам өмірімен біте қайнасып мирас болып отырған мәдени мұра, өшпес шежіре, баржа болмыстың көрінісі.

Ж ер-су атауларын лексикалық морфологиялық, этимологиялық тұрғыдан зерттеу ісі жан-жақты қолға алынғанымен, халықтың дүниетанымымен, жалпы болмысымен сабақтастыра этнолингвистикалық негізінде зерделеу кенжелеп каледі. Сондықтан "Топонимдердің этнолингвистикалық сипоты" тақырыбында дайындалған ғылыми жобаның өзектілігі доу тудырмайды. ТОПОНИМИКА көнеден бар ұғым, сөйте тұра, өзінің даму процесі жағынан едәуір кенжелеп келген жайы бар ОЙКОНИМИКА (қала, ауыл, қорған, жұрт) ДРОМОНИМ (жол атауы) ОРОНИМИКА (тау, төбе, шатқал, ұңгір, сайт, пан) ГИДРОНИМИКА (мұхит, теңіз, көл, өзен, бұлақ, қайнар құдық атаулары) Бірнеше топонимдерді зерттеу нисаны ретінде ала отырып, олардың этнолингвистикалық сипотын анықтауға ұмтылыс жасадым. Осы мақсатқа жену барысында топонимдердің этимологиясы жайлы жазылған зерттеулер мен халық аузындағы аңыз- әңгімелерге, нақты тарихи деректерге сүйендім.

Г.Сағидоллақызының «Түркі (қазақ) және монғол халықтарының тарихи мәдени байланыстарының топонимия да бейнелеуі» Ең алғашқы қазақ топонимистері Н.Баяндин, Ғ.Қонқашпаев («Географические названия монгольского происхождения на территории Казахстанна», «Цветовые слова в тюркских топонимиках» мақалалары). Қ.Рысбергеновтің «Историко- лингвистический аннализ топонимов Южноказахстанской области» Топонимдердің тілдік табиғатын айқындоуға бағытталған құнды еңбектерінің бірі Е.Қойшыбаевтың «Основные типы топонимов Семиречья» аты зерттеуі Қазақ жер атауларын тілдік тұрғыдан жүйелі түрде зерттеген А.Абдрахманов 1954 жилы «Қазақстан топонимикасының кейбір мәселелері». Қазақ тіл білімінде топонимдерді зерттеу нисаны ретінде өткен ғасырдың орта шенінде қолға алина баста ты. ТОПОНИМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕГЕНДЕР Академик Ә.Қайдар

Түбір тұлғалы жалқы есімдер: Теңіз, Өзен, Бұлақ, Қайнар, Бастау, Тұма, Арал, Торғай, Қыр Сөз тіркестерінен немсе сөйлемдерден қалыптасқан жалқы есімдер: Қойқырылған қала Қос тұлғалы жалқы есімдер : Екібастұз Біріккен сөздерден жасалған жалқы есімдер: Майқайын, Жалғызтөбе, Терісаққан, Ұлытау Қосымшалар арқылы жасалған туынды сөздерден тұратын жалқы есімдер: Қарағайлы, Жосалы, Құланды, Аюлы, Өрікті, Бұғалы, Теріскенді, Қарағанды ТОПОНИМДЕР өздерінің морфологиялық құрылымы жағынан ұлкен-ұлкен бес топқа бөлінеді

Осы ғылыми жобаға пікір жазған Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің оқытушысы Ескеева М.К. «оқушының өзіндік ой-пікірі, тұжырымдары бар, тілдік деректері жеткілікті, этнолингвистиканың зерттеу әдістері мен ғылыми қағидалары негізге алынған. Ғылыми жоба жоғары бағалауға лайық» деді.