Микробиология Микробиология жай көзге көрінбейтін, ұсақ тірі ағзаларды, олардың құрылысы мен биологиялық, биохимиялық қасиеттерін, табиғатта жүріп жатқан процестердегі ролін, адам тұрмысы саласындағы пайдасы мен зиянын жан-жақты зерттейтін ғылым.

Микроорганизмдердің басым көпшілігі – бактериялар. Сонымен қатар микробиология төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарды, ашытқы саңырауқұлақтарын, ұсақ балдырларды, қарапайым организмдерді, вирустарды зерттейді.Өйткені бұл организмдердің сыртқы пішіні, құрылысы өте ұқсас, әрі сол ортаға тигізетін биохимиялық әсері жағынан да бірлестікте болады.

Микробиология ғылымының жетістіктері қазіргі кезде ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыруда, түрлі өсімдіктер мен жануарлар зиянкестеріне қарсы күресте, шырынды азық – сүрлемді даярлауда кеңінен қолданылады. Микроорганизмдер тіршілігінің ең бір айқын байқалатын жері – ашу процесі. Күнделікті көріп жүрген сыра мен түрлі шараптар, тағамдардың шіріп, бүлінуі және көгеруі бәрі де осы микроорганизмдер әсерінен болады.

Биотехнология Биотехнология дегеніміз биологиялық организмдердің қатысуымен жүретін процестерді, адамның мақсатына сай өзгерту арқылы өндірісте пайдалану. "Биотехнология" деген терминді алғаш рет 1919 жылы венгр ғалымы К.Эреки енгізді. Қазіргі биотехнологияның басты мақсаты өсімдіктердің жаңа сорттарын, жануарлардың асыл тұкымын, микроорганизмдердің штаммаларын шығару. Ата-әжелеріміз ежелден микроорганизмдерді қымыз бен шұбат, айран ашытуға, құрт пен ірімшік жасауға, нан пісіруге, тері илеуге, т.б. қажетті заттарды дайындауға пайдаланған.

Биотехнологияның қолданылуы: Биотехнологияда биохимия, микробиология, молекулалық биология, генетика ғылымдарының жетістіктерінің нәтижесінде өте бағалы биологиялық белсенді заттар гормондар, ферменттер, витаминдер, антибиотиктер, органикалық қышқылдар сірке, лимон, сүт және кейбір дәрі-дәрмектер алынады. Қазір ең жоғары өнімді микроорганизмдер штаммаларының көмегімен 150- ден астам биологиялық заттардың түрлері синтезделді. Мысалы, адамда және кейбір жануарлар организмінде синтезделмейтін аминқышқылы лизинді тек микроорганизмдер арқылы алады. Егер жануарлар организмінде лизин жетіспейтін болса, оның денесінің өсуі тоқтайды. Сондықтан лизинді жануарлардың жемшебіне қосып береді. Биотехнологияның биологиялық әдістерін қоршаған ортаны ластанудан тазарту үшін қолданады. Ластанған суларды микроорганизмдердің көмегімен тазартады. Үлкен қалалардың, өндіріс орындардың шығарған зиянды қалдықтарын тазарту кейбір бактериялардың қатысуымен жүреді. Металл қалдықтарымен (уран, мыс, кобальт, т.б.) ластанған суларды тазарту үшін оларды өз жасушаларына жинайтын бактериялардың түрлерін пайдаланады.

Микроорганизмдерді арзан және оңай табылатын (өндірістердің қалдықтары) ауылшаруашылық қалдықтарында өсіруге болады. Биологиялық синтездеу әдісімен алынған өнімдер азықтық ақуыз, аминқышқылы, фермент және т.б. өнімдер. Ауылшаруашылық, тамақ, медицина, жеңіл және химия өнеркәсібінде, қара және түсті металлургияда, машина жасауда және көптеген халық шаруашылығының басқа да салаларында биотехнология өнімдерін тұтыну жыл сайын қарқындап өсуде.

Биотехнологияның негізгі бағыттары: Жасушалық Инженерия Гендік инженерия Микробио логиялық өндіріс

Гендік инженерия Соңғы жылдары молекулалық биология мен генетика ғылымдарының жетістіктеріне байланысты гендік инжерения ғылымы пайда болды. Гендік инженерияда бір организм геномынан қажетті генді бөліп алып оны басқа организмнің геномына енгізу әдісі қолданылады. Гендік инженерия организмдердің жаксы қасиеттерін сақтап қалумен қатар оған сапалы қасиет бере алады. "Инженерия" термині құрастыру деген мағынаны білдіреді. Гендік инженерияның мақсаты алдын ала белгіленген үлгіге сәйкес генотипі жағынан жақсарған организмдер алу. Алғаш рет гендік инженерияның тәсілдерін пайдаланып инсулин алды. Инсулин гормоны адамның ұйқы безінде жасалынады. Егер инсулиннің түзілуі бұзылатын болса, адам диабет ауруына шалдығады. Қазір дүние жүзінде 60 млн-нан астам адам диабетпен ауырады. Осы уақытқа дейін инсулин гормонын сиыр мен шошқаның ұйкы безінен алатын. Ал инсулинге тәуелді адамдардың саны жылдан-жылға арта түсуде. Осы себептерге орай адамның инсулин генін бактерияға гендік инженерия әдісімен көшіру керек болды. Өндірісте инсулинді ішек таяқшасы бактериясынан синтездейді. Сонда көлемі 1000 л бактерия себіндісінен 200 г-ға дейін инсулин өндіруге болады екен. Бұрынғы әдіс бойынша есу гормонының мұндай мөлшерін өндіру үшін сиырдың немесе шопщаның 1600 кг ұйқы безі қажет болар еді. Инсулиннен кейін гендік инженериялық әдіспен самотропин деп аталатын өсу гормонын бактерияларда синтездеу қолға алынды. Самотропин ірі қара малдардың сүтінің артуына қой мен шошканың еттілігінің жақсаруына әсер ететіні анықталды.

Жасушалық инженерия: Жасушалық инженерия г ибридизация,реконструкция және қолдан өсіру негізінде жасушалардың жаңа түрлерін алу әдісінде қолданылады. Жасушалық инженерия жоғары сатыдағы организмдердің, өсімдіктер мен жануарлардың жеке жасушаларын және ұлпаларын жасанды көректік орта жағдайында өсіру. Жасушалық инженерия әдісі арқылы бір жасушаның ядросын екінші жасушаға көшіру және ядросыз жасушаларды өсіріп алуға болады. Жасаңды көректік ортада, яғни "in vitro" (жасанды) жағдайында жануарлардың (ит пен мысықтың, тышқан мен адамның) гибридтік жасушасын алған.

Өсімдіктер биотехнологиясының ауыл шаруашылығында маңызы: Біріншіден, есімдіктердің кез келген органдарынан жасушасын алып, коректік орта жағдайында өсіріп, тұтас өсімдік алуға болады. Екіншіден, осы әдіспен бір жылда 1 млн өсімдік алуға болады. Үшіншіден, жасушалық биотехнологияға негізделген жасанды коректік ортада синтезделетін экономикалық маңызды косымша заттарды (алка-лоидтер, гликозидтер, хош иісті майлар, дәмді заттар, табиғи бояулар, т.б.) алуға болады. Төртіншіден, өсімдіктерді клондық көбейтуге және сауықтыруға болады. Мысал ретінде, Қазақстанда алғаш рет өсімдіктер биотехнологиясының негізін калаған профессор Ізбасар Рахымбаевтың басшылығымен, микрокөбейту әдісін пайдаланып, өсімдіктердің 2400-ден астам түрлерін шығарды. Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің өсімдіктер физиологиясы және биохимия кафедрасында бидай мен арпа тозаңқаптарын өсіру жұмыстары табысты жүргізілді. Қытай ғалымдары күріштің, бидайдың, жүгерінің, қара бидайдың, арпаның, т.б. дақылдардың сорттарын шығарды. Алынған өсімдік және оның ұрпақтары белгілі антибиотикке температураға, тұзды топырақ және зиянды жөндіктерге төзімді болады

Өндірісте Өндірісте микроорганизмдерді культивирлеудің бірқатар артықшылығы бар. Микроорганизмдердің көмегімен өндірістік масштабта антибиотик, ақуыз, витамин, фермент және тағы басқа да биологиялық активтік заттар алынады. Биологиялық синтездеу әдісімен химиялық синтездеу әдісімен ала алмаған күрделі және қымбат бағалы өнімдерді алуға болады.

Медициналық биотехнология Ген инженериясының жетістігінің арқасында медициналық биотехнология дами бастады, мысалы генді клондау жолымен гармонның өсуі және интерферон, инсулин алу терапияда кеңінен қолданылады және әртүрлі ферменттер диагностикасында. Болашақта биоэлектрохимияның жетістігінде қолданатын болады, мысалы, глюкоза құрамын анықтаушы, қанның жеке компоненттерін анықтаушы арнайы датчиктерді құрайды. Ауылшаруашылық биотехнологиясы Қазіргі жағдайда ауыл шаруашылық биотехнологиясын қолдану әр түрлі: -биотехнологиялық өнім алу үшін шикізат ретінде ауылшаруашылығының қалдығын және өнімін қолдану: спирт, шарап,сыра, энергия. Бұл бағыттың дамуы үшін әртүрлі субстраттың ыдырау кинетикасын және процестегі микроорганизмдердің рөлін мұқият оқып зерттеу керек; -ветеринарияда вакцина мен қанның сары суын алу үшін биотехнологияны қолдану; -мал азығын алу: (АВК) азықтық витамин концентратын, ашытқы массасы; -ауылшаруашылық культурасының өнімділігі мен сапасын жақсартудың жаңа әдісі; -дәстүрлі тыңайтқыштың орнына азотты биологиялық фиксациялау әдісін қолдану; -пестицидтің орнына биологиялық бақылау әдісін қолдану. Болашақта ауылшаруашылық биотехнологиясы - бұл гендік инженерияны қолданудың барысында өсімдіктің қасиетін жақсарту.

Өндірістік биотехнология Мұнай алу өндірісінде БАЗ немесе полимерлер тәрізді микроорганизмдерді қолдану Биохимиялық әдіспен спирт, метан, қышқылдар, ацетон, аминқышқылдары, ферменттер, антибиотиктер және т.б. алуға болады. Болашақта пластмасса, эмульгаторлар өндірісі жоспарлануда. микроорганизммен бүлінуден әртүрлі заттарды қорғау әдісі жасалуда; руданы микробиологиялық сілтілеу. Ертеден белгілі қалдықты өңдеуде және ағын суды тазартуда микробиологиялық әдіс кеңінен қолданылуда. Қоршаған ортаны бақылау және мониторингке арналған биодатчиктер жасау

Ауылшаруашылық биотехнологиясы биотехнологиялық өнім алу үшін шикізат ретінде ауылшаруашылығының қалдығын және өнімін қолдану: спирт, шарап,сыра, энергия. ветеринарияда вакцина мен қанның сары суын алу мал азығын алу ауылшаруашылық культурасының өнімділігі мен сапасын жақсарту дәстүрлі тыңайтқыштың орнына азотты биологиялық фиксациялау әдісін қолдану; пестицидтің орнына биологиялық бақылау әдісін қолдану.