Бағыты:лингвистикалық Секциясы:тіл білімі Тақырыбы:Ақтөбе өңірінің диалектілерінің сөздік қорды дамытуға қосатын үлесі Орындаған: Сағымбаева Мөлдір 7-сынып оқушысы Жетекшісі:Алиманова Роза Төремұратқызы

Жоспары Аннотация 1.Кіріспе 2.Негізгі бөлім 3.1 Диалект сөздер туралы жалпы түсінік 3.2 Ақтөбе өңірінің диалектілерінің фонетикалық ерекшеліктері 4.3 Лексикалық ерекшеліктер А.Үй құрылысына,үй шаруашылығына байланысты сөздер Ә.Туыстық атауларына байланысты сөздер Б.Ыдыс-аяқ атауларына байланысты сөздер В.Мал шаруашылығына,жан-жануарлар дүниесіне байланысты сөздер Г.Салт-дәстүр,әдет ғұрыпқа байланысты сөздер Ғ.Күн райына табиғатқа байланысты сөздер Д.Киім-кешекке байланысты атаулар Ж.Заттың сынын білдіретін сөздер З.Қимыл,іс-әрекет атауларына байланысты сөздер И.Одағай мен еліктеуіш сөздер 5.Қорытынды

Аннотация Бұл жоба Ақтөбе өңірінің диалектілерінің сөздік қорды дамытуға қосатын үлесін зерттеуге арналады. ӘР ТҮРЛІ ӨҢІРДЕ ТҮРЛІШЕ АЙТЫЛЫП,ӨЗГЕШЕЛЕНІП ТҰРАТЫН СӨЗДЕР МЕН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ ДИАЛЕКТІЛЕР ДЕП АТАЛАДЫ. ЖОБАДА ӨЗІМІЗДІҢ ТҰРҒЫЛЫҚТЫ ЖЕРІМІЗДІҢ ДИАЛЕКТ СӨЗДЕРІН ЖИНАП,КӨПШІЛІК ҚАУАМНЫҢ ИГІЛІГІНЕ АЙНАЛДЫРУДЫ КӨЗДЕДІМ. ЖОБАНЫҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ:АҚТӨБЕ ӨҢІРІНІҢ ЖЕРГІЛІКТІ ТІЛ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН БҮКІЛ ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНА ТАНЫСТЫРУ ЖӘНЕ ДИАЛЕКТІЛЕР АРҚЫЛЫ АРҚЫЛЫ СӨЗДІК ҚОРЫМЫЗДЫ БАЙЫТУ ТУҒАН ТІЛІМ-ТІРЛІГІМНІҢ АЙҒАҒЫ, ТІЛІМ БАРДА АЙТЫЛАР СЫР ОЙДАҒЫ ӨССЕ ТІЛІМ МЕН ДЕ БІРГЕ ӨСЕМІН, ӨШСЕ ТІЛІМ МЕН ДЕ БІРГЕ ӨШЕМІН,-ДЕП АҚЫН ӘБДІЛДӘ ТӘЖІБАЕВ АҒАМЫЗ ЖЫРЛАҒАНДАЙ ТІЛ ҚАЙ ЕЛДЕ БОЛСА ДА КҮШТІ,ҚҰДІРЕТТІ.ОЛ ДОСТЫҚТЫҢ КІЛТІ,ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫҢ БАСТАУЫ,ЫРЫС-БЕРЕКЕНІҢ АЛДЫ,ҰЛТТЫҢ ӘРІ ЖАНЫ ӘРІ АРЫ. ТІЛСІЗ ХАЛЫҚТЫҢ,ЕЛДІҢ ӨМІР СҮРУІ МҮМКІН ЕМЕС.ӘЛЕМ ТАНЫҒАН ЕЛ БОЛУ ҮШІН ТІЛІМІЗДІҢ МӘРТЕБЕСІН БИІКТЕТУГЕ МІНДЕТТІМІЗ. БАБАМЫЗДАН МҰРА БОЛҒАН АСЫЛ ТІЛІМІЗДІҢ ОДАН ДАМУЫ ҮШІН ТЕГІМІЗДІ,ТАРИХЫМЫЗДЫ,САЛТ-ДӘСТҮРІМІЗДІ БІЛУІМІЗ қажет.Жойылып бара жатқан жергілікті тілдік ерекшелігімізді білуге ұмтылуымыз керек.Сонда ғана тіліміз дамиды өркендейді.өйткені жергілікті тіл ерекшеліктері қазіргі тіліміздің әдеби тілдің негізі.

Диалект сөздер Жалпы халықтық тілде қолданылып, сөздік құрамға енетін сөздер сол тілде сөйлейтін адамдардың бәріне түсінікті болып келеді. Сондай-ақ жалпылама қолданыла бермейтін, тек белгілі бір аймақ шеңберінде ғана жұмсалатын сөздер бар. Мысалы: Шымкент, Арыс манында шайнекті чәугім, жұмыртқаны тұқым дейді, Орал өңірінде таразыны шеккі, бәкіні шаппа, кауғаны бөрлек десе, Гурьев, Маңғыстауда: көрт, кердері, жанпоз, жарбай сияқты түйе атауының неше түрі бар. Осындай жергілікті халық тілінде ғана колданылатын, белгілі аймақ көлемінде ғана айтылатын сөздерді диалектизмдер дейді.

Диалект сөздер Дәстүрлі диалектік құбылыстар Дәстүрсіз диалектілік ерекшеліктер

1.Дәстүрлі диалектік құбылыстар:бұл топқа ертеден келе жатқан,көне тайпа тілдерінің қалдығы ретінде сақталып қалған ерекшеліктер жатады.Мысалы:жандық-ұсақ мал,тайөгіз-тайынша,үріптес-туыстас,сой-тұқым,т.б. 2.Дәстүрсіз диалектілік ерекшеліктер:Бұл топқа говорларда кейінгі замандарда пайда болған,қоспа ретінде басқа тілдерден енген не кейін жұрнақ пен жалғау арқылы жасалған сөздер жатады. Мысалы:жатыс күні-жексенбі,тапсырыс- тапсырма Шара көру-шара қолдану.

Ақтөбе өңірінің диалектілерінің фонетикалық ерекшеліктері Бұл ерекшеліктерге кейбір дыбыстардың өзара алмасуымен,сөздердің жуан-жіңішке айтылуымен немесе кейбір дыбыстардың түсіріліп не қосылып айтылуымен байланысты. Лексикалық ерекшеліктер

Зат құбылыс атауларына байланысты сөздер: Ақыр-кірпіш құю үшін қазылған жер. Бағана-белағаш,сілеген Әтешкүр-қысқаш,шымшуыр. Жар-үйдің қабырғасы. Шаппа-бәкі. Кіндік-есіктің тұтқасы. Қарабура-қамыс,бұтадан жасалған ашық қора Ырғақ-маядан шөп суыратын құрал

Туыстық атауларға байланысты сөздер: Тума-туысқан,жекжат Шақа-үрім-бұтақ,тұқым Айал-әйел Ілік-жекжат,құдандалы.

Ыдыс-аяқ атауларына байланысты сөздер: Ақ құман-шай шығаратын шәйнек Зерең-үлкен сырлы аяқ Кәкбар-темірден жасалған жайпақ темір ожау Тастабақ-тәрелке Наркөз-кішкене тостаған Шанаш-темірден жасалған ыдыс,қап Сүзекі-тесік ожау Томаға-самаурынның шоқ сөндіргіші

Мал шаруашылығына байланысты сөздер: тайөгіз-тана,тайынша жандық-ұсақ мал қашақ-тоқтамай қайта-қайта қаша беретін мал дере-мал су ішетін науа сақ-мал жегеннен кейін қалған шөптің қалдығы атшалман-қосаяқтың бір түрі

Салт-әдет ғұрыпқа байланысты сөздер: Үрдіс-әдет,дәстүр Құрсақшашу-босанған әйелдерге апаратын шашу Әуе таяқ-балалар ойыны Үштабан-асық ойынының бір түрі Күлес-ақша салып ойнайтын карта ойынының бір түрі Айткелінчек-әткеншек Тікпекіл-асық ойынының бір түрі

Күн райына,табиғатқа,уақыт мезгіліне байланысты сөздер: жарын-келесі жылы,келер жыл бағана-мана долық-сазды батпақ жер әрмәл-әрқашан әптейінде-ә дегенде,лезде өлке-өзен қағу-самал желді,салқын

Киім-кешекке байланысты атаулар: Кәзекей-барқыттан мақпалдан тігілетін шолақ жеңді жеңіл сырт киім,камзол шарқат-тоқыма,түбіт шәлі шараты-көннен істелген өкшесіз,қоңышсыз аяқ киім жалғантыс-жадағай,күләпара,астарсыз,тымақ сыртынан киетін бас киім телпек-тақия түрме-жалпақ шашақты жібек белбеу

Азық-түлік тағам атаулары : қазан жаппай-қазанға пісірген нан төп-сөктен жасалған көже,ботқа көмеш-пешке пісірілген бөлке нан үзбен-кеспе көже сырбаз-еттен әзірленетін тағамның бір түрі

Заттың сыр-сипатын білдіретін атаулар: нән,әйдік-үлкен,зор әлменді-күшті,қуатты быдым-жуан,семіз кәтелеу-осалдау,босаңдау келтек-қысқа,келте кіттәй-кіп-кішкентай көгіс-көкшіл,көгілдір кәри-су қараңғы соқыр мияз-ақылы,ой санасы кем ыссы-ыстық қау-көп,қалың

Қимыл іс-әрекетті білдіретін сөздер : Ысу-нан илеу,жаю пәті қайту-беті қайту,көңілі қайту көрісу-амандасу кеждену-қырсығу,қиқарлану шуақаты келмеу-шамасы,мұршасы келмеу шамырқану-шымырқану,ренжу қауышу-жолығу,кездесу

Одағай мен еліктеуіш сөздер : -ища-жиіркену мағынасында.Ища,мынаның түрінің жаманын -ай алау-далау-алқа-салқа,қалай болса солай.Ол үстіне қарамай алау-далау боп жүреді.

Қорытынды Жергілікті тілдік ерекшеліктер-көненің көзі.Тұрақты теңеулер мен тұрақты тіркестердің,мақал-мәтелдер мен қос сөздердің құрамында сақталып қалған кей сөздердің белгілі бір аймақтарда жеке-дара қолданылуы, осы сөздердің өткен заманнан қазіргі күнге жетуі осының айғағы. Қазірде құнды жергілікті тіл ерекшеліктеріміз қоғамның дамуына байланысты жойылып бара жатыр.Диалектілерді жастар көркем шығармалардан,жергілікті баспа сөздерден,өз ортасыныңсөйлеу тілінен кездестіреді, өздері де қолданады,бірақ олардың өзіндік сипатын біле бермейді. Жергілікті тіл ерекшеліктерімізді зерттей отырып,сөздердің шығу тарихын,мағыналарын білдім.Ана тіліміздің өте бай әрі шұрайлы тіл екендігіне көзім жетті. Жобамда жергілікті тілдік ерекшеліктерімізді, ұмытылып бара жатқан сөздерді жинап, көпшілік қауымға ұсынып отырмын.Оқушылар кәдеге жарайтындарын екшеп алып пайдаланса,сөздік қорлары молайып,тіліміздің тарихын біліп,оның дамуына өз үлестерін қосар еді.Ана тіліміздің мәртебесі арта түсер еді.