. Тақырыбы: Бейімделу физиологиясы

Мазмұны: 1. Кіріспе 2. Бейімделістің түрлері 3. Бейімделістің кезеңдері 4. Бейімделу негізіндегі факторлар 5. Бейімделу синдромының механизмі (Г.Сель бойынша) 6. Маманданбаған бейімделушілік 7. Бейімделу критерийлері ( Агаджанян Н.А. бойынша) 8. Стресс

Бейімделіс (адаптация) - сыртқы ортаның құбылмалы жағдайларына организмнің икемделуі. Латын тілінен аударғанда «бейімделу» - икемделу, үйлесу деген мағынаны береді. Медицина ғылымының дәрігері А.П. Авыцын – «өмір сүру яғни – бейімделу», - деп санайды.

Бейімделіс түрлері Мезгіліне қарай ұзақ мерзімді бейімделіс организмнің икемделу қабілеті, мінездік әсерленісі мен жалпы әрекетін жоғары сапада қамтамасыз етеді.Бұл оның гипоксияға, сусыздыққа, тамақтың тапшылығына бұрын байқалмайтын төзімділігін тудырады. қысқы мерзімді бейімделісті икемделудің авариялық сатысы ретінде қарайды. Мұндай бейімделістің бастапқы кезеңінде, жүйке жүйесінің орталық бөлімдерінің әрекеттік күйі қатты өзгеріп, организмнің әсерленгіштігін өсіруге мүмкіндік жасалады

Құрылымдық бейімделістің негізін жасушалық бейімделіс түзеді. Жасушалық бейімделіс Генотипті (тектүр) бейімделіс шыдамды, берік, төзімді жасушаларды іріктеу нәтижесінде болады. Фенотипті (белгітүрлік) бейімделіс залалды түрткілерге қарсы қорғаныс әсерленісі ретінде туады.

Жеке организм деңгейінде бейімделістің мынадай түрлері болады: Жеке организм Туа біткен және жүре пайда болған Жалпы және маманданған Арнамалы және бейарнамалы Қалыпты және төтенше Соматикалық және психикалық Ішкі және сыртқы Морфология лық және физиологиял ық Шартты және шартсыз Жеке және қауымды (түрлік)

Бейімделу негізіндегі факторлар Биологиялық фактор абыржу әсерленісі белсендіселқос барабар әсерленіс Әлеуметтік фактор Сыртқы себептер Ішкі себептерге

Бейімделу синдромының механизмі (Г.Сель бойынша) Бейімделу синдромы - Кез-келген төтенше немесе патологиялық тітіркендіргіштің әсерінен организмде бір-бірімен байланысты және тізбекте туындайтын және организмнің төзімділігін шыңдауға бағытталған өзгерістер жиынтығы; адаптация синдромының дамуына басты рольді гипофиз - бүйрек үсті безі жүйесі атқарады. Г.Сельенің пікірі бойынша кез келген стрессор алдыңғы гипофизге әсер етіп, онда кортикотропин түзіліп шығуын күшейтеді. Ол өз алдына бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабатына әсер етіп, глюкокортикоидтық гормондардың өндірілуін арттырады. Осыдан қолайсыз ықпалдардың әсерлеріне организмнің төзімділігі көтеріледі. Кортикотропин мен глюкокортикоидтық гормондарды адаптациялық гормондар деп атайды.

Г.Селье стрессті жалпы адаптациялық синдром деп жариялады. Бұл синдром үш сатыда өтеді: І. Үрей сатысы - жағымсыз ыќпалдарға организмнің ќорғаныстыќ икемделу мүмкіншіліктері тез іске ќосылады. Бұл саты «соќќы» және «соќќыға ќарсы» фазаларынан тұрады. Соќќы фазасында бұлшыќ еттердің әлсіздігі, артериялыќ ќысымның төмендеуі, гипотермия, гипокликемия, эозинлпения, ќылтамырлардың өткізгіштігі көтерілуі т.б. байќалады. Бұл кезде лимфоидтыќ түйіндердің кері дамуы, теріс азоттыќ баланс, асќазанның ойыќ жарасы байќалады. Бұлар организмде ыдырау үрдістерінің күшейгенін көрсетеді. Соќќыға ќарсы фазасында көрсетілген бұзылыстар кері бағытта өзгереді. Артериялыќ ќысым және бұлшыќ еттердің күш – ќуаты көтеріледі, ќанда глюкоза көбейеді. Гипофиз бен бүйрек үсті бездерінде кортикотропин мен глюкокортикоидтыќ гормондардың өндірілуі тұраќты түрде жоғарылайды. ІІ. Организмнің төзімділігінің көтерілуі сатысы - бұл сатыда бүйрек үсті бездерінің гипертофиясы байќалады, кортикостероидтардың түзілуі артады, глюконеогенез күшейеді. Бұл кезде өзгерген сыртќы ортаның жағдайларына организмнің бейімделу мүмкіншілігі ең жоғары деңгейге көтеріледі. Егер ќолайсыз ыќпал ұзаќ мерзімде әсер етсе, онда организмнің көрсетілген ќабілеті бұзылады. ІІІ. Қалжырау сатысы - организмнің функциялыќ мүмкіншілігі таусылады, бүйрек үсті бездерінің сыртќы ќабаты семіп ќалады, артериялыќ ќысым төмендейді, нәруыздардың ыдырауы артады, дене ќызуы азаяды, гипогликемия байќалады.

Маманданбаған бейімделушілік Маманданбаған бейімделушілік реакциялар сипаты бойынша әр түрлі тітіркендіргіштердің әсеріне жауап ретінде ағзалар мен жүйелердің функцияларында бір типтік жылжуымен сипатталады. Маманданбаған механизмдердің функциялануы маманданған бейімделуші механизмдердің дамуын жеңілдетеді. Бейімделулші реакциялардың реттелуі қоршаған орта мен ағзаның өзара байланысын қамтамасыз ететін жүйелермен жүзеге асырылады. Сыртқы факторлар гомеостаздың бұзылуын алдына алатын нейрогуморальді жүйе арқылы қосымша жүйелердің функцияларының қайта құрылуына алып келеді. Бірақ бұл бейімделуші маманданбаған реакциялар энергиялық тиімсіз. Барлық маманданбаған бейімделуші реакциялар орталық және шеткері нейрогуморальді механизмдердің белсенді қатысуымен өтеді.

Бейімделу критерийлері ( Агаджанян Н.А. бойынша) Организмнің физиологиялық реакцияларының тұрақтылығы, гомеостазистің жаңа экономиялық денгейі, тіршіліктің адекватты ортасына. Оттегіні максималды қолдану. Белсенділіктің тұрақты денгейі және функционалды жүйелердің өзара әрекеті. Толық физикалық және ой еңбекке қабілеттілігінің қалпына келуі. Жоғары еңбекке қабілеттліктің сақталуы. Уақытша хронобиологиялық факторға тұрақтылық (хронорезистенттілік). Организмнің иммуннореактивті денгейінің жағдайы. Эритроциттердің резистенттілігі. Жаттыққан адамдарда осмостық резистенттілік жоғары. Дені сау тұқым қуалаушылықты қалыптастыру.

Стресс Күйзелу (Стресс) – реакция, сыртқы ортаның күшті және жаңа әрекеті кезінде организмде пайда болады – көптүрлі тітіркендіргішткерге бейімделудің жалпы звеносы – физикалық, химиялық, биологиялық және әлеуметтік. Стресс термині (stress – ағылшын тілінен аударғанда - жүктеме) – 1936 жылы канадалық Гансом Сельемен енгізілді. Бұл физикалық, химиялық, термиялық, сәулелік, психологиялық факторлар болуы мүмкін. Стрессорлар (тітіркендіргіштер), стресс – факторлар, экстремалды факторлар, организмге немесе оның йбір бөлігіне әсер еткенде тиімліктің екі түрін атайды: 1. маманданған (эфир – анестезияны; температуралық, тактильді, электрлік және т.б..); 2. маманданбаған стереотипті эффектілер, олар бейімделуші синдром түрінде көрінеді. Маманданған сипат тұрақты белгілер жиынтығының көрініп тұруы, оның ішінде маңыздысы: бүйрекүсті бездерінің қыртысты қабатының қалыңдауы. Маманданбаған оның пайда болуы организмге әр түрлі тітіркендіргіштердің механикалық, химиялық, биологиялық және психикалық сипаттағы.