Тақырыбы: Қазақстандағы ақша айналымының даму тарихы. Мақсаты: Қазақстанның ұлттық валютасын, әлемдік валюта қатарына қосуды мақсат етемін.
Кіріспе. Негізгі б ө лім. a) А қ ша тарихы. ә )А қ ша дегеніміз не? б) Қ азакстанда ғ ы а қ ша реформасы. Қ орытынды.
Б ұ л жобаны ң негізгі ма қ саты а қ шаны ң пайда болуына, құ рылымына, ма ң ыздылы ғ ына теориялы қ аспектілер беріп, а қ шаны жан-жа ғ ынан - б ұ рын ғ ы, қ азіргі ж ә не болаша қ та ғ ы позицияларынан қ арастыру. Мені ң ойымша, а қ шаны ң экономикалы қ м ә нін ба ғ алау ө те қ иын. Оны ң ма ң ыздылы ғ ы мен функциясын т ү сінбей, нары қ ты қ экономиканы ң механизмін ж ә не де о ғ ан а қ шаны ң ә серін танып білу м ү мкін емес. Егер де сіздер «экономиканы ң » не екенін ж ә не онда болып жат қ ан процестерді ң қ о ғ ам ө міріне ә серін білгі ң із келсе, е ң алдымен а қ шаны ң мазм ұ нын ж ә не функциясын танып білі ң із. Б ұ л с ұ ра қ тарды ң білуі, бізді ң қ о ғ амда кездесетін экономикалы қ проблемалар ғ а бас қ аша к ө з қ араспен қ арау ғ а м ү мкіндік береді.
А қ ша тарихы. Бізді ң заманымыздан б ұ рын ғ ы 3 ғ асырда ғ ы хуннулар а қ ша орнына к ү міс пыша қ ты пайдаланып келсе, бізді ң заманымызды ң 1 ғ асырында салы қ есебіне алтын, к ү міс құ ймаларды алып т ұ р ғ ан. А қ ғұ ндар бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит (т ү ркі-руни) жазуы бар те ң гелер (бізді ң заманымызды ң 5 – 6 ғ асырлары) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қ аза қ елі ( қ аза қ хал қ ын құ ра ғ ан негізгі тайпалар) баба т ү ркілер Ұ лы Жібек жолына орналас қ анды қ тан а қ ша жасау, оны айналым ғ а е ң гізуді ө мір қ ажеттілігі деп тым ерте қ ол ғ а ал ғ ан. 6 – 8 ғ асырларда билеуші руларды ң та ң басы қ ашал ғ ан, ру р ә мізін бейнелеген те ң гелер құ я баста ғ ан. Сырдарияны ң орта алабында ө мір с ү рген тайпаларды ң қ ола те ң гелері, 6 – 8 ғ асырларды ң 1- жартысына дейінгі аралы қ та қ олданыл ғ ан. Б ұ л те ң гелерде Ашиде ә улетіні ң р ә мізі бол ғ ан. М ұ ндай те ң гелерді Суяб, Тараз қ алаларында ғ ы арнаулы шеберханаларда құ й ғ ан. Сонымен қ атар Отырар ма ң ында ғ ы қ алаларда да т ү рлі те ң гелер жасал ғ ан.
А қ ша дегеніміз не деген с ұ ра ққ а келетін болса қ, а қ ша - ол тауарларды ң тауары, оны ң ө з бойында жасырын т ү рде барлы қ бас қ а тауарлар болады, егер керек болса, қ ызы ғ арлы қ ж ә не тілеген затты ң қ андайына болса да айнала алатын си қ ырлы құ рал. Құ нны ң а қ шалай нысаныны ң бекуімен байланысты ба ғ а пайда болады. Ба ғ а құ нны ң а қ шалай к ө рінісі. Оны ң құ ннан жо ғ ары да, т ө мен де, те ң де болуы м ү мкін. Б ұ л ө з алдына талдауды талап етеді. Таби ғ ат ө здігінен а қ шаны да, банкирді де ту ғ ыз ғ ан емес. Экономикалы қ қ атынастарды ң дамуымен байланысты алтын ғ а осындай қ асиетті қ о ғ ам берген. Адамдарды ң алтынды а қ ша ретінде пайдалануы оны ң осы қ асиетімен т ү сіндіріледі. Сонымен, а қ ша ерекше тауар, ол тауарлар д ү нимесінен жеке дара б ө лініп шы ғ ып жалпы эквиваент р ө лін ат қ арады. А қ шаны ң жалпы ғ а бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар: 1. ол на қ ты бір затты ң, қ о ғ амды қ т ұ тыну құ ныны ң болатынды ғ ын; 2. онда абстракты е ң бек бейнелейтін құ нны ң да болатынды ғ ын; 3. тауар ө ндірушіні ң жеке е ң бегі қ о ғ амды қ е ң бекті ң бір б ө лшегі болып табылатынды ғ ын к ө рсетеді.
Қ аза қ стан Республикасында 1993 жылы а қ ша реформасын ж ү ргізуді ң негізгі себебі а қ ша белгісін т ұ ра қ тандыру. Себебі КСРО ыдыра ғ аннан кейінгі екі жыл аралы ғ ында ке ң естік рубль б ұ рын ғ ы ода қ тас республикаларды ң орнына к ұ рыл ғ ан т ә уелсіз елдерде біртектес а қ ша ретінде қ олданылды. Ол елдерде 1986 жылы бастал ғ ан экономиканы қ айта құ ру кезінде ө ндіріс құ лдырап, айналыста ғ ы а қ ша массасы ө сіп, инфляция қ ар қ ыны шары қ тады. Тауарлар мен азы қ -т ү лік негізінен шетелдерден тасылды ж. колма- қ ол а қ ша эмиссиясы 25 млрд сом болды, ол жж. эмиссиялан ғ ан қ осынды сомадан ә лде қ айда к ө п еді ж. қ а ң тарында ғ ы КСРО Мемлекетптік банкіні ң 1961 ж. ү лгідегі 50 ж ә не 100 сомды қ а қ ша белгілерін т ө лемге қ абылдамау ж ә не оларды айырбастау т ә ртібі мен азаматтарды ң салымдарын қ олма- қ ол а қ ша беруді шектеу туралы КСРО Президентті ң Жарлы ғ ы ж ә не КСРО Министрлер Кабинетіні ң қ аулысына сай 1991 ж. ү лгіде 50 ж ә не 100 сомды қ купюралар шы ғ арылды. Ескі а қ шаларды жа ң асына айырбастау процесі жеке адамдар ү шін ү ш к ү нде ө тті. Кейін 1992 ж айналыс қ а 200, 500, 1000 сомды қ ке ң естік ү лгідегі ірі купюралар шы ғ арылды. С ө йтіп, 1992 жылды ң бірінші жартысында Қ аза қ стан Республикасыны ң Президенті, ү кіметі, Жо ғ ары ке ң есі Қ аза қ стан ғ а ө з валютасын енгізу қ ажеттін т ү сініп, шегіне жеткен құ пия жа ғ дайда Қ аза қ станны ң ұ лтты қ валютасыны ң пішінін дайындайтын топ құ рып, оны басып шы ғ аратын шетелдік фирмамен келісімге қ ол қ ой ғ ан ж. наурызында Англияда Харрисон ж ә не ұ лдары атты жеке фирмада қ ажетті ұ лтты қ валюта 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 те ң ге дайындалып, Алматы ғ а жеткізілген.
К ө рсеткіш А қ ша массасы млн,тг Қ о ғ амды қ қ ажетілілік м ө лшері млн,тг , Ауыт қ улар М3/M3 x100% 103,298,799,358,484,481,8 А қ ша айналысыны ң қ ар қ ыны V 8,89,77,412,410,29,5 V Салалы қ ты ғ ыз ө зара-байланыс клэффицитенті 0,440,430,530,780,6459,4
Қ орыта келгенде а қ шалар ертеден адамзатты ң пайда болуымен қ атар ө мір с ү ріп келеді десек те болады. Ғ асырлар бойы а қ шалар ө згеріп отыр ғ ан ж ә не б ү гінде оларды ң жа ғ дайы ая қ тал ғ ан, со ңғ ы фраза болып табылмайды.