Ө мірбаяны Орта ғ асырларда ғ ы қ аза қ поэзиясыны ң к ө рнекті ө кілі Шалкиіз Тіленші ұ лы 1465 жылы Жайы қ ты ң шы ғ ыс бетінде д ү ниеге келген. Шалкиіз жас кезінен-а қ ерж ү рек жауынгер ә рі талантты жырау ретінде да ңққ а б ө ленді. Жігіттік ша ғ ы Но ғ ай Ордасында ғ ы М ұ са биді ң ж ә не но ғ айлы Ж ү сіп биді ң т өң ірегінде, ө міріні ң со ңғ ы кезін қ аза қ ханы Ха қ назар ма ң ында ө ткізді. Жырау туындылары ә серлі, ө ткір, аз с ө зге к ө п ма ғ ына сый ғ ыз ғ ан к ө ркемдігімен ерекшеленеді.

Шалкиіз поэзиясының жыраулар поэзиясындағы орны ерекше. Ол әйгілі ақын болған. Өз жырларында өмірге терең көз жіберген, аталы ғибратнамалық сөз қалдырған. Шалкиіз талай жорықтарға қатынасқан. Оның жырларынан ерлік сарыны айқын сезіледі. Ол "дулығамның төбесі туған айдай болмаса, батыршылық сүрмен-ді", "дулығалы бас кескен, ерлердің алдаспаннан игі қолы болар ма!" – деп, батырлықты жоғары бағалаған. Елін жауынан, дұшпанынан тек "жалаңаш барып жауға тиер" ер ғана қорғай алады деген түйін жасайды. "Батыр жігіт қол бастар" – деп, ерлікті, батырлықты жырына ту еткен. Жырау жырларында адамгершілік жайында толғаныстар мол. Ол адамды жақсылыққа сүйсіндіріп, жамандықтан бездірген. Ақын жақсы деген не, жаман деген не, ізгілік, парасаттылық неде, адамгершілік қасиет адамның қандай әрекет, қылық- мінезінен көрінеді, міне, осы тақырыпта жыр толғаған, ұрпағына өсиет қалдырған. Ақын жырындағы сол тақырыптарға байланысты жолдар парасаттылық ой тереңдігімен ерекшеленеді. Онда ақын жастарды адал достыққа, қалтқысыз жолдастыққа үндеген. Осы бір пікірлер – оның жырының өзегі.

Шалкиіз жырының басты тақырыптарының бірі – ел бірлігі, ынтымағы. Өйткені "бірлік болмай, тірлік болмайды" деп халық даналығы айтқандай, жырау да ел бүтіндігі бірлікке байланысты екенін терең ұққан. Сондықтан да ол "малыңды бер де, басың қос, басыңды қос та, бек сыйлас", "малыңды бер де, басың қос, бір күні болар керегі", "есендікте малыңды бер де, батыр жи, басыңа қыстау іс түссе, дұшпанның қолы жете алмас" – деген тілек айтады. Ақын жамаңдықтың бір белгісі опасыздық деп біледі, опасызға сыр айтуға болмайды, дұшпаныңа ұстап береді, тұрақтылық жоқ, ел алдында ол жақсының "дәйім бетін қара етер, қор етер" деп түйеді. Демек, ақын пиғылы жаман жаннан без, аулақ бол деген ғибрат айтады. Жырау ел билейтін басшының қауым, әлеумет өміріндегі орнын да дұрыс бағалай білген.

Алтау болар, бес болар, Ішінде абаданы бір болар. Абаданынан айырылса, Олардың әр біреуі Әрбір итке жем болар... Ал сол ел билейтін адам қандай болу керек дегенге, жырау "ғаділ төре ел бастар" – деп ел тағдыры, болашағы әділ басшыға байланысты деп даналық ой түйген. Өмір диалектикасын терең пайымдаған жырау "Қоғалы көлдер, құм сулар" толғауында дүние үнемі өзгерісте болатынын, өмірдің бір қалыпты тұрмайтындығын айтып, "мынау жалған дүние кімдерден кейін қалмаған" – деп, болашақ ұрпаққа өмірден аларыңды алып, береріңді беріп қал деген ой айтады.

Қолжазба, деректер

Қорытынды Тарих беттерін бір дүбірлеткен жырауларымыздың өмірі бізге аңыз болып отыр. Олардың өнері мен шеберлігіне қарап, жырларын сүйсіне оқығанның өзіндік орны бар. Ақын өмірі жай адамнан өзгеше екені әркімге анық. Сондықтан да, Шалкиіз Тіленшіұлының сонау заманның тылсымөмірін келер ұрпаққа өз еңбектерімен жеткізген. Сол мұралары өлмес қазына болып қала бермек.

Назарларыңызға рахмет!