Қ р Дс ә дм О Ң Т Ү СТІК Қ аза қ стан мемлекеттік фармацевтика академиясы Фармакогнозия ж ә не химия кафедрасы Тірі а ғ заларды ң негізгі қ асиеттері ө зіне т ә н құ рылымы, зат алмасу, қ оректену, тітіркену, қ озу, қ оз ғ алыс, ө су жіне даму,к ө бею, жасушалы қ құ рылысы,дем алу. Ө сімдіктер мен жануарлар, оларды ң шы ғ у тектерні ң бірдей болуы. Орында ғ ан: Құ рбан М.Б. Тобы: 103 ФК «А» Қ абылда ғ ан: Рахманова Г.С.

Жоспар Кіріспе Негізгі б ө лім Тірі а ғ заларды ң негізгі қ асиеттері. К ұ рылымы ж ә не ө зіне т ә н құ рылымы. Ө сімдіктер мен жануарлар, оларды ң шы ғ у тектері. Корытынды Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер

Кіріспе Тірі а ғ заларды ң қ асиеті. Олар тыныс алады, қ оректенеді, к ө бейеді, ө седі, дамиды ж ә не зат алмасу ж ү реді. Тірі а ғ залар ө зін қ орша ғ ан сырт қ ы ортамен ты ғ ыз байланысты ж ә не о ғ ан ба ғ ынышты. А ғ залар айналада ғ ы ауамен тыныс алады, суды сі ң іреді, сырт қ ы орта ғ а к ө мір қ ыш қ ыл газы мен оттегін б ө леді. Тірі а ғ заларды ң денесі жасушалардан т ұ рады, тіпті денесі бір ғ ана жасушадан т ұ ратын т ү рлері бар. Жерде тірі а ғ заларды ң 5-6 миллиондай т ү рі тіршілік етеді. ХХ ғ. 40 мы ң дай қ арапайымдар, 2 миллиондай жануар, 0,5 миллион ғ а жуы қ ө сімдік ж ә не 100 мы ң нан астам са ң ырау құ ла қ т ү рлеріне сипаттама берілген.

Тірі а ғ заларды ң негізгі қ асиеттері Тіршілікті ң ө лі таби ғ аттан айырмашылы ғ ы - материяны ң сапалы ө мір с ү ру формасы, я ғ ни биологиялы қ форма болуында. Барлы қ тірі а ғ залар ғ а т ә н белгілі қ асиеттер бар тірі ж ү йелер ө лшемі деп аталады. Жасушаларды ң ә р қ айсысы органоидтардан құ ралатын к ү рделі биологиялы қ ж ү йе болып саналады. Жасушаларды ң барлы қ органоидтарыны ң құ рылысы к ү рделі, бірімен-бірі ө зара ә серлеседі ж ә не белгілі м ү лтіксіз қ ызмет ат қ арады. Тек бір ғ ана органоид қ ызметіні ң ө згеруінен жасуша ішіндегі тепе-те ң дік б ұ зылады, тіпті жасуша тіршілігін жояды.

Жасушалардан, ұ лпалардан, м ү шелерден, м ү шелер ж ү йесінен т ұ ратын к ө пжасушалы а ғ заны ң да жо ғ ары де ң гейлі жаралымы болады. А ғ заны ң барлы қ м ү шелеріні ң құ рылысы к ү рделі ж ә не ө здеріне т ә н қ ызметті ө зге м ү шелерге м ү лтіксіз ү йлесімдікте орындайды. Бір м ү ше қ ызметіндегі ө згеріс бірт ұ тас м ү шелер ж ү йесіні ң б ұ зылуына ә келеді, тіпті а ғ заны ң тіршілігі жойылады. Тіршілік иелеріні ң химиялы қ құ рылымыны ң бірлігі. Тірі а ғ залар органикалы қ ж ә не бейоргани қ алы қ заттардан т ү зілген. Жасуша а ғ залы қ заттарыны ң негізгі массасы н ә руыздардан, майлардан, к ө мірсулардан, нуклеин қ ыш қ ылдарынан, АТФ ж ә не ө зге заттардан құ ралады. Жасушаны ң бейа ғ залы қ заттары - су ж ә не минералды т ұ здар. Органи қ алы қ зат молекулалары жасушаны ң органоидтарын т ү зеді. Еріген заттары бар су жасушаны ң ішкі ортасын құ райды.

Т ұ кым куалаушылы қ Т ұ кым куалаушылы қ аркылы тірі аз ғ алар ө здеріні ң белгілерін, қ асиеттерін ж ә не ерекшеліктерін ұ рпа қ тарына беріп отырады. Тірі а ғ заларды ң белгілері оларды ң т ү рлі тіршілік де ң гейлеріндегі құ рылыс ерекшеліктері ар қ ылы ай қ ындалады. Организмдерді ң касиеттері ә рбір құ рылымды қ қ осылыстарды ң ат қ аратын қ ызметі аркылы білінеді. Т ұқ ым қ уалаушылы қ касиет арнайы құ рылымы бар заттарды ң (генетикалы қ аппарат) генетикалы қ коды ар қ ылы беріледі. Генетикалы қ код ДН Қ молекуласында ғ ы амин қ ыш қ ылдарынан т ұ ратын нуклеотидтерді ң орналасу ретіне тікелей байланысты болады.ДН Қ Т ұ кым куалаушылы қ Т ұ кым куалаушылы қ аркылы тірі аз ғ алар ө здеріні ң белгілерін, қ асиеттерін ж ә не ерекшеліктерін ұ рпа қ тарына беріп отырады. Тірі а ғ заларды ң белгілері оларды ң т ү рлі тіршілік де ң гейлеріндегі құ рылыс ерекшеліктері ар қ ылы ай қ ындалады. Организмдерді ң касиеттері ә рбір құ рылымды қ қ осылыстарды ң ат қ аратын қ ызметі аркылы білінеді. Т ұқ ым қ уалаушылы қ касиет арнайы құ рылымы бар заттарды ң (генетикалы қ аппарат) генетикалы қ коды ар қ ылы беріледі. Генетикалы қ код ДН Қ молекуласында ғ ы амин қ ыш қ ылдарынан т ұ ратын нуклеотидтерді ң орналасу ретіне тікелей байланысты болады.ДН Қ

Тірі а ғ заларды ң негізгі қ асиеттері Зат ж ә не энергия алмасу Тітіркенгіштік Қ оректен у Қ оз ғ ышты қ К ө бею ж ә не даму Қ оз ғ алыс

Зат ж ә не энергия алмасу Зат ж ә не энергия алмасу - б ұ л тіршілікті қ олдау негізіне жататын барлы қ тірілік атаулыны ң жалпы қ асиеті. Тірі а ғ залар қ орша ғ ан ортадан белгілі заттарды сі ң іре алады. Оларды бас қ а т ү рге айналдырады да, соларды ң ө згеруі есебінен энергия алады. Осы заттарды ң қ ажетсіз қ алды қ тарын қ орша ғ ан орта ғ а б ө ліп шы ғ ара алады. Зат алмасу энергетикалы қ (катаболизм, диссимиляция – заттарды ң ыдырауы) ж ә не икемді (анаболизм, ассимиляция - синтез, қ ор заттары) алмасу болып б ө лінеді. Оны ң ү стіне тірі а ғ залар денесін құ райтын ө зіне тиесілі заттар синтезінде энергия шы ғ ындайды. Ол икемді алмасуды ң (анаболизм) б ө лігі болып табылады.

Физиологиялы қ ұғ ым ретіндегі зат алмасу ғ а бір қ ара ғ анда байланысы шамалы ү дерістер қ осылады. Олар: жануарларды ң қ оректенуі ж ә не ас қ орыту; ө сімдіктегі фотосинтез, тынысалу ж ә не з ә р шы ғ ару (с ү т қ оректілерде тер б ө лу де қ осылады). Атап айт қ анда осы ү дерістер барысында а ғ залар ө здерін қ ажетті заттармен ғ ана емес, энергиямен де қ амтамасыз етеді. Адамда зат алмасу ж ә не ө зге ү дерістер ж ү йке ж ә не с ұ йы қ ты қ (гуморалды) жолымен ба қ ыланады. Б ұ л - тірілікті ң келесі қ асиетіні ң негізі.

Тітіркенгіштік Тітіркенгіштік - тірі ж ү йелерді ң сырт қ ы ж ә не ішкі ә серге ( ө згерістерге) жауап қ айтара алу қ асиеті. Адам а ғ засында ғ ы тітіркенгіштік к ө бінесе ж ү йке, б ұ лшы қ ет ж ә не безді ұ лпаларды ң қ асиеттеріне байланысты болады. Б ұ лар ж ү йке серпілісі, б ұ лшы қ ет жиырылуы немесе заттар секрециясы (сілекей, гормондар, т. б.) т ү ріндегі ә рекетке жауап қ айтару ар қ ылы ж ү зеге асады. Ж ү йке ж ү йесі жо қ тірі а ғ заларда тітіркенгіштік қ оз ғ алыс кезінде к ө рініс береді. М ә селен, амебалар немесе домалан ғ ылар (вольвокс) концентрациясы жо ғ ары т ұ зды қ олайсыз ерітіндіден кетіп қ алады. Ал ө сімдіктер жары қ ты молыра қ сі ң іру ү шін ө ркеніні ң қ алпын ө згертеді (жары ққ а ұ мтылады). Тітіркенгіштік

Қ оз ғ ышты қ Қ оз ғ ышты қ - тірі ж ү йелерді ң тітіркенгіш ә рекетке жауап қ айтара алу қ асиеті. Ал қ озу - тітіркендіру ж ә не қ оз ғ ышты қ ә серінен пайда болатын на қ тылы қ айтарыл ғ ан жауап. Ж ү йке, б ұ лшы қ ет ж ә не безді ұ лпалар - қ озатын ұ лпалар, ал с ү йек ұ лпасы қ озбайды. С ү йек жасушалары жар ғ а қ ша зарядыны ң ө згеру ә серіне, дереу бол ғ ан синтезге ж ә не заттарды ң б ө лініп шы ғ уына немесе жиырылу ғ а жауап қ айтармайды. Тітіркендіргіштік пен қ оз ғ ышты қ ты ң қ исынды ая қ талуыны ң бірі - ке ң істіктегі қ имыл ( қ оз ғ алыс). Қ оз ғ ышты қ

Қ оз ғ алыс Қ оз ғ алыс ( қ имыл) - орын ауыстыра алу қ асиеті. Б ұ л да тірі н ә рсеге орта қ қ асиет, дегенмен бір қ ара ғ анда бекініп орны ққ ан а ғ залар қ оз ғ ала алмайтын т ә різді болып к ө рінеді. Кез келген тірі ядролы (эукариотты) жасушада цитоплазма қ оз ғ алыста болады. Тіпті бекініп орны ққ ан жануарлар ә детте аздап қ оз ғ алыс жасайды. Ө сімдіктерге « ө су» қ имылы т ә н қ асиет, ол жасушалар саны мен м ө лшеріні ң ұ л ғ аюы есебінен ж ү зеге асады. Қ оз ғ алысэукариотты жануарлар

К ө бею К ө бею - тірі а ғ залар ғ а орта қ қ асиет, ол тіршілікті ң ұ рпа қ тар қ атарында, я ғ ни тарихи ұ ласуын қ амтамасыз етеді. Б ұ л ө зін- ө зі к ө шірмелеуді ң қ арапайым ғ ана қ асиеті емес. К ө бею барысында бастап қ ы аналы қ (ататек) а ғ заны ң қ асиеттері мен белгілері са қ талады. Сонымен бірге ө згергіштік те пайда болады. К ө пжасушалы а ғ зада жасушалар ө су негізінде к ө бейеді. Біржасушалылар зат алмасу, сондай-а қ цитоплазмалар к ө лемі мен органоидтар санын арттыру есебінен ө седі. К ө бею ө згергіштік Біржасушалылар цитоплазмалар

Даму Даму - жаратылым (организация) де ң гейіні ң барлы ғ ына т ә н қ асиет. Тірі ж ү йелер - молекулалы қ ж ә не жасушалы қ ж ү йеден биосфера ғ а дейін ғ аламшарымызда ғ ы а ғ заларды бірт ұ тас ал ғ анда - ө з кезінде ө згере, дами ж ә не ә бден жетіле алады. Б ұ л ө згерістер белгілі за ң дылы қ сипатта болады. Ө лі ж ү йелер де дамиды. Мысалы, тау ж ү йелері т ү зіледі, ө седі, «ескіреді», б ү лінеді. Тек тірі н ә рсе ғ ана жаратылым де ң гейін арттырып, дами алады. М ұ ны жасушалы де ң гейден де ба қ ылап отыру ғ а болады.

Ө зін- ө зі реттеу - тірі ж ү йелерді ң ө з к ө рсеткіштерін (физиологиялы қ, т. б.) белгілі де ң гейде автоматты т ү рде орны қ тырып, қ олдай алуы. Тек тірі н ә рсе ғ ана қ орша ғ ан ортаны ң ө згерісін сезіне алады, м ұ ндайда ішкі орта к ө рсеткіштері ө згермей, т ұ ра қ ты қ алпында қ алады. М ә селен, инсулин гормоны к ө бейіп кетсе, қ анда ғ ы глю қ оза м ө лшері т ө мендейді, ал глю қ оза жеткіліксіз болса, глюкагон ж ә не адреналин оны ң м ө лшерін арттырады.

Тірі организмдерді ң ө згергіштігі Тірі а ғ заларды ң ө згергіштік қ асиеті тікелей т ұқ ым қ уалаушылык касиетімен байланысты ж ү реді. Ө згергіштік кезінде т ұқ ым қ уалаушылы қ ты ң негізі болып саналатын гендерді ң құ рылымы ө згереді. Т ұқ ым қ уалаушылы қ қ асиет м ү лде ө згермейтін болса, тірі аз ғ алар қ орша ғ ан орта жа ғ дайларыны ң т ү рлі ө згерістеріне бейімделе алмайды. Ө згергіштік ар қ ылы а ғ заларда гендер құ рылымыны ң жа ң а белгілері мен қ асиеттері пайда болады. Сонымен қ атар ө згергіштік ар қ ылы таби ғ и с ұ рыпталу ғ а жол ашылады. Организмдер қ орша ғ ан орта жа ғ дайларыны ң т ү рлі ө згерістеріне бейімделіп, тіршілік ә рекетін ә рі карай жал ғ астырады. Осылайша бірте-бірте жа ң а т ү рлер пайда болады.Т ұқ ым қ уалаушылы қгендер Тірі а ғ заларды ң ө згергіштік қ асиеті тікелей т ұқ ым қ уалаушылык касиетімен байланысты ж ү реді. Ө згергіштік кезінде т ұқ ым қ уалаушылы қ ты ң негізі болып саналатын гендерді ң құ рылымы ө згереді. Т ұқ ым қ уалаушылы қ қ асиет м ү лде ө згермейтін болса, тірі аз ғ алар қ орша ғ ан орта жа ғ дайларыны ң т ү рлі ө згерістеріне бейімделе алмайды. Ө згергіштік ар қ ылы а ғ заларда гендер құ рылымыны ң жа ң а белгілері мен қ асиеттері пайда болады. Сонымен қ атар ө згергіштік ар қ ылы таби ғ и с ұ рыпталу ғ а жол ашылады. Организмдер қ орша ғ ан орта жа ғ дайларыны ң т ү рлі ө згерістеріне бейімделіп, тіршілік ә рекетін ә рі карай жал ғ астырады. Осылайша бірте-бірте жа ң а т ү рлер пайда болады.Т ұқ ым қ уалаушылы қгендер

Ө сімдік ауадан к ө мір қ ыш қ ыл газын, ал топыра қ тан су, т ү рлі т ұ з ж ә не бас қ а қ оректік заттар сі ң іреді. Алын ғ ан қ оректік заттардан к ү н с ә улесіні ң ә серімен жапыра қ та қ ант мен крахмал т ү зіледі. Олар ө сімдікті ң ө суіне жа ғ дай жасайды. Ө сімдікпен адамдар мен жануарлар қ оректенеді. Қ орытылма ғ ан тама қ қ алды қ тары, ө лген жануарлар мен ө сімдіктер топыра ққ а т ү седі. Олар топыра қ та қ арашірікке айналады, микробтар оларды минералды қ т ұ здар ғ а ажыратады. Минералды қ т ұ здармен қ айтадан ө сімдіктер қ оректенеді.

А ғ заны ң барлы қ м ү шелеріні ң құ рылысы к ү рделі ж ә не ө здеріне т ә н қ ызметті ө зге м ү шелерге м ү лтіксіз ү йлесімдікте орындайды. Бір м ү ше қ ызметіндегі ө згеріс бірт ұ тас м ү шелер ж ү йесіні ң б ұ зылуына ә келеді, тіпті а ғ заны ң тіршілігі жойылады.

С ә тімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектепті ң қ о ғ амдык-гуманитарлы қ ба ғ ытында ғ ы 11-сыныбына арнал ғ ан окулы қ. Алматы: "Мектеп" баспасы, ISBN ISBN