ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ БӨЖ 1 Тақырыбы: Жасуша қабығының құрылысы, қызметі. Орындаған:Сейсенбекова А. Тексерген: Калиева С.Қ. Топ: Бл – 309. Семей 2016 ж.

Жасуша қабықшасы ЦитоплазмаЯдро Жасушаның негізі 3 бөлігі:

Хлоропластар Хромопластар Лейкопластар Пластидтер

Тіршілікті ң жер бетінде пайда бол ғ анына т ө рт миллиард жылдай уа қ ыт ө тті. Ұ за қ уа қ ыт созыл ғ ан б ұ л мерзім ішінде бір клеткалы қ арапайым организмдерден құ рылымы да,т ү р ө згешелігі де сан алуан ө сімдіктер мен жануарларды ң та ңғ ажайып т ү рлері пайда болды. Барлы қ жануарлар мен ө сімдіктерді ң құ рылысы мен тіршілігіні ң негізгі – клетка. Клетка терминін а ғ ылшын ғ алымы Роберт Гук 1665 жылы ұ сын ғ ан. Клетканы биологияны ң арнайы б ө лімі – цитология зерттейді. Клетканы зерттеу 19 ғ асырда басталды. Ә рбір клетканы ң құ рылысында, қ ызметінде барлы қ клеткалар ғ а т ә н қ асиеттер болады. Жасуша - тірі организмдерді ң (вирустардан бас қ а) құ рылымыны ң е ң қ арапайым б ө лігі, құ рылысы мен тіршілігіні ң негізі; жеке тіршілік ете алатын қ арапайым тірі ж ү йе. Жасуша ө з алдына жеке организм ретінде (бактерияда, қ арапайымдарда, кейбір балдырлар мен са ң ырау құ ла қ тарда) немесе к ө п жасушалы жануарлар, ө сімдіктер ж ә не са ң ырау құ ла қ тарды ң тіндері мен ұ лпаларыны ң құ рамында кездеседі. Тек вирустарды ң тіршілігі жасушасыз формада ө теді. Роберт Гук

Неміс ботанигі Маттиас Шлейден және цитолог Теодар Шванн 1839 жылы жасуша теориясын жасады. Ол теория бойынша барлық тірі организмдер жасушалардан тұрады және құрылысы мен биохимиялық қасиеттері ұқсас болады. Жасушалар – тірі организмдердіңнегізгі құрылымдық және функциональдық бірлігі. Оларды көлеміне, пішініне, құрылысына және атқаратын қызметіне қарай ажыратады. Тірі организмдердің жасуша құрылысының ұқсастығын ашу биология ғылымындағы ең іргелі ашылулардың бірі болды.

Цитоплазма (гр. kytos жасуша ж ә не гр. плазма қ алыптас қ ан) жасуша жар ғ а қ шасы мен ядро арасын толтырып т ұ ратын қ оймалжы ң с ұ йы қ ты қ. Клетка Цитоплазмасыны ң сырты плазмолеммамен қ аптал ғ ан. Плазмолемма Цитоплазманы ң а қ уызды-билипидті қ абы қ шасы, оны ң орт. қ алы ң д нм, құ рамында ферменттер болады. Ол жасуша мен оны қ орша ғ ан орта арасында ғ ы зат алмасу процесін қ амтамасыз етеді. Цитоплазманы ң негізгі құ рамы гиалоплазмадан, органеллалардан ж ә не қ осындылардан т ұ рады. Тірі а ғ заларды ң құ рамына кіретін жасушаларды екі топ қ а б ө луге болады: ядро қ абаты болмайтыны прокариоттар олар ғ а к ө к жасыл балдырлар ж ә не бактериялар жатады, ядро қ абаты жа қ сы жетілгені эукариоттар, б ұғ ан ө сімдіктер мен жануарлар жасушалары жатады. Эукариотты жасушалар ү ш б ө лімнен т ұ рады: сыртын қ оршап жат қ ан плазматикалы қ мембранадан, цитоплазмадан ж ә не ядродан. Прокариоттар мен ө сімдік жасушаларыны ң плазматикалы қ мембраналарыны ң сыртында жасуша қ абаты болады, ал жануарлар жасушаларында м ұ ндай қ абат болмайды. Клетканы ң ядросын қ оршап жат қ ан қ оймалжы ң затты цитоплазма деп атайды Мембраналы компоненттерге митохондриялар, пластидтер, эндоплазмалы қ тор, Гольджи аппараты, лизосомалар, ал мембранасыз компоненттерге центриольдар, рибосомдар, микрот ү тікшелер, микрофиламенттер жатады. Цитоплазманы ң құ рамында ғ ы жо ғ арыда атал ғ ан компоненттер бір-бірімен ө те ты ғ ыз байланыста болады.

ІІ. Жануар жасушасы. 1. Сырт қ ы қ абы қ ша; 2. Цитоплазма; 3. Ядро; 4. Митохондриялар; 5. Ядрошы қ ; 6. Цитоплазмада ғ ы н ә руыз, к ө мірсу, май т ә різді заттар.

Жасушаны ң диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (т ү йе құ сты ң ж ұ мырт қ асы) дейін жетеді. К ө пшілік эукариотты организмдер Жасушасыны ң диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жа ң а ту ғ ан жас с ә билерде – 2×1012 Жасуша, ал ересек адамны ң организмінде – 1014 Жасуша болса, организмні ң кейбір тіндерінде Жасуша саны ө мір бойына т ұ ра қ ты болады. Жасушаны ң тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жар ғ а қ тармен) шектелген биополимерлерді ң т ә ртіптелген құ рылымды қ ж ү йелері – цитоплазма ж ә не ядродан т ұ рады. Жасуша ядросыны ң құ рамында ғ ы ә мбебап органоидты хромосома, ал цитоплазма құ рамында ғ ыларды – рибосома, Митохондрия эндоплазмалы қ тор Гольджи кешені Лизосома клеткалы қ мембрана

Ядро қабықшадан, оның ішкі ортасын түзетін ортадан, хроматиннен және бір немесе бірнеше ядрошықтан тұрады. Ядрошық хроматин мен рибосоманың синтезін бақылайды. Ағылшын ботанигі Роберт Броун 1831 жасуша ядросын ашты. Ядро жасушада жүретін барлық үрдістерді басқарады және оның тіршілігін қамтамасыз етеді.

Пластидтер (хлоропласт, хромопласт, лейкопласт) тек ө сімдік жасушасында ғ ана болады. Хлоропластарда ө сімдікке жасыл т ү с беретін пигмент - хлорофилл д ә ндері болады.

Митохондриялар (грекше митос жіп ж ә не хондрион т ү йіршік) жіпше ж ә не т ү йіршік т ә різді органоид. Ол автотрофты ж ә не гетеротрофты организмдерді ң цитоплазмасында кездеседі. Митохондрияларды е ң бірінші 1850 жылы P. А. Келликер ж ә ндіктерді ң Б ұ лшы қ еттерінен байкады, о ғ ан «сар қ осома» деген термин берді (Б ұ лшы қ еттегі митохондрияларды осы кезге дейін осылай атап ж ү р). Альтман (1890 жылы) арнаулы бояулар ар қ ылы митохондрияларды ң аны қ к ө рінетінін д ә лелдеп, оларды «биобластылар» деп атады. Бенде 1898 жылы Б ұ л органоидка митохондриялар деген ат берді. Михаэлис тірі жасушаларды ң митохондрияларын жасыл янус бояуымен бояп, оларды ң жасушада ғ ы тоты ғ у процестерімен байланысы бар екенін атап к ө рсетті. Тіршіліктегі митохондрияларды ң к ө лдене ң қ имасыны ң электронмикроскопиялы қ фотосуреті

Жасушада бірнеше мыңға дейін митохондриялар болады. Митохондриялар жасушаның энергетикалық көзі. Мұнда тынысалу кезінде тотығу-тотықсыздану үрдісі жүреді, ол жасушаны энергиямен қамтамасыз етеді. Митохондрия екі мембранадан тұратын қабықшамен қапталған.

Рибосома (лат. rіbes а ғ ыс ж ә не грек. some дене) а қ уыз синтезін ж ү зеге асыратын жасуша-ішілік органоид. Рибосомалар - екі орташа: ү лкен ж ә не кіші ө лшем бірлігінен т ұ рады. Н ә руыздар биосинтезін (н ә руызда амин қ ыш қ ылдарды қ осады) іске асырады.

Рибосомалар нәруыз синтезінің орталығыболып табылады. Рибосомалар ядрода, митохондрияда, пластидтерде және өте көп мөлшерде цитоплазмада болады. Рибосомалар жеке немесе топпен (полисома) орналасады. Жеке орналасқанда олар өзара РНҚ жіпшелері арқылы байланысады.

ГОЛЬДЖИ АППАРАТЫ. Гольджи аппараты –– жасуша биосинтезіні ң ө німдерін т ү зілу ж ә не тасымалдау қ ызметін ат қ аратын м ү шесі. Гольджи аппараты б ө ліктері жалпа қ пішінді іші қ уыс бірінін ү стіне бірі қ аланып орналас қ ан.

Биологиялы қ мембрана жасушаны ң ж ә не жасуша ішіндегі б ө лшектерді ң (ядро, митохондрии, хлоропластар, пластидтер) бетінде орналас қ ан молекулалы қ м ө лшердегі ( қ алы ң ды ғ ы 5 10 нм), а қ уызды-липидтік құ рылымды ж ұқ а қ абы қ ша. Биологиялы қ мембрана ө ткізгіштік қ асиетіне байланысты жасушада т ұ здарды ң, қ антты ң, амин қ ыш қ ылдарыны ң, иондарды ң, т.б. заттарды ң алмасу ө німдеріні ң концентрациясын, оларды ң тасымалын ж ә не алмасуын реттейді. Клетканы ң протоплазмасын қ оршап т ұ р ғ ан биологиялы қ мембрана жасушалы қ мембрана деп аталады. Клеткалы қ мембрана қ ос қ абатты а қ уызды-липидті молекулалардан т ұ рады. Биологиялы қ мембрананы ң құ рылымы мен ерекшелігі туралы на қ ты ғ ылыми м ә ліметтер 20 ғ асырды ң басында белгілі болды ж. неміс ғ алымы Э. Овертон мембрананы ң құ рамында май тектес заттар болады деген пікір айтты ж. америкалы қ биологтар Э. Гортер мен Ф.Грендел адам эритроцитіні ң қ абы қ шасынан сол затты б ө ліп шы ғ арды. Ал 1935 ж. а ғ ылшын ғ алымдары Л.Даниелли мен Г.Даусон ж ә не америкалы қ биолог Дж. Робертсон биологиялы қ мембрананы ң құ рылымды қ моделін ұ сынды. Кейін электронды қ микроскоп ж ә не рентгендік аны қ тау ә дістерін қ олдану н ә тижесінде жасушаны ң барлы қ б ө ліктеріндегі биологиялы қ мембрана таби ғ атыны ң ұқ сас болатыны аны қ талды.

Жасуша қ абы қ шасы еріген заттарды та ң ідап ө ткізетін қ абілеті бар плазмалы қ мембрана. Қ абы қ ша ү ш қ абатты ж ә не полисахаридтер – целлюлоза мен май заттарынан т ұ рады. Қ абы қ шаны ң ішкі мембранасы диктиосомаларды ң есебінен ү немі жа ң арып отырады.

Жасушаны ң негізгі тіршілік қ асиеттері: Зат алмасу. Жасуша мен қ орша ғ ан орта арасында тынысалу, қ оректену, қ ажетсіз ө німдерді шы ғ ару ар қ ылы ү здіксіз зат алмасады. Тітіркенгіштігі. Жасушалар сырт қ ы ортаны ң т ү рлі тітіркендіргіштеріні ң ә серінен қ озады. Қ оз ғ ышты қ - барлы қ тірі а ғ за ғ а т ә н қ асиет. К ө бею - жасушаларды ң б ө лінуі ар қ ылы ж ү зеге асады. Алдымен ядро, содан со ң цитоплазма екіге б ө лінеді. Ә рбір б ө лінуді ң алдында ядрода ғ ы хромосомалар ұ зынынан екі еселенеді де, бірінен - бірі ажырап, жас жасушалар ғ а б ө лінеді. Ө су мен даму - зат алмасуды ң н ә тижесінде жасушада ғ ы жай заттардан к ү рделі а ғ залы қ заттар (н ә руыздар, майлар, к ө мірсулар) т ү зіледі. Цитоплазма, ядро осы заттардан т ү зіліп, жасуша ө седі. Цитоплазма мен ядро ө згеріп дамиды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Қ алекенов Ж. « Ө сімдіктер физиологиясы» Алматы, 2000ж 2. А ғ елеуов. «Ботаника». Алматы. 2000ж. 3. Ә метов. Ә. Ә. «Ботаника». Алматы. 2000ж. 4. Абдрахманов О. «Т ө менгі сатыда ғ ы ө сімдіктер систематикасы». Алматы. 1972ж.

Назарларыңызға рахмет!!!