Оқырманға Ұлы тұлға туралы Құрманғазының батасы Сценарий Күйлері Пайдаланған әдебиет Өмір жолы
Әдістемелік құрал күйші композитор, қазақ музыка мәдениетінің аса көрнекті қайраткері, Қазақ КСР Халық артисі Дина Нұрпейісованың 155 жылдығына арналған. Көмекші құрал мәдениет қызметкерлеріне, студенттерге, өнер сүйер қауымға, халық әртісінің өмірі мен өнер жолымен жақынырақ танысқысы келетін жалпы көпшілікке арналады. О ҚЫРМАНҒА
Бұлбұл – бұл күй жөнінде Дина: Мен Байжұма күйін бұлбұлдың үні сияқты дыбыстар мен түрлі дыбыс əуендерін шығарып, домбыраны табиғаттың сүйіктісі – бұлбұл құстай сайрату үшін шығардым, – деген екен. Күйде құстың сайрауы асқан шеберлікпен суреттелген. Күй речитативті сипаттағы бір əуенді қайталай отырып, қуаныш сезіміне бөлейтін жүрек елжіретерлік, терең эмоциялы мазмұнға толы. Табиғаттың образы – бұлбұлдың əні мен сайрауы көркемдікті молықтыра түседі. Бұлбұл аса жарқын реалистік шығарма. Жеңіс – жасы 85-ке келген күйші Ұлы Отан соғысының жеңісіне арнап шығарған. Шығармада терең идеялық мазмұн асқан шеберлікпен орындалады. Жігер – бұл күй Дина шығармашылығының шырқау шыңы. Күйші Жігер деп аталатын осы тақырыптағы екінші күйі сол кездегі қоғамдық тəртіпке қарсы наразылықпен шыққан. Жігер күйінің мағынасы терең, сазгердің жан- сезімінің жігерленуін суреттейтін көтеріңкі лептегі шығарма. Бойында ақтарылмаған алапат күш-қуат бар, қайғылы сарында ойналады. Кербез – күйеуі өлгеннен кейін де Динаға ақыл беріп, демеу болған абысыны Кербезге арнап шығарылған күйі. Динаның абысыны Кербез шынында да сұлу, өткір, ашық адам болғандықтан туысқандар арасында беделді болады. Дина өмірінің ауыр кезеңінде де күй шығаруға уақыт табады. Кербез күйі қазақ қыздарының қайғылы өмірін, ауыр жағдайын əсерлеп көрсеткен.
Байжұма – Динаның Түркешке еліктеп шығарған Байжұма күйінің тартымдылығы өзгеше. Түркештің асқан домбырашылығын Дина үнемі мадақтап, оның шығармаларын жоғары бағалап отырған. Динаның Байжұмасы динамикасы, экспрессиясы, күмбірі жөнінен Түркештің Байжұмасына ұқсас болса да, Түркештің Байжұмасының мазмұны басқаша, Динаның өз ерекшеліктері, өз қолтаңбасыбар күй. Шығарманың орындаушылық техникасының дəрежесі жоғары болғандықтан домбырашылар бұл күйді репертуарларынан түсірмейді. Бұлбұл – бұл күй жөнінде Дина: Мен Байжұма күйін бұлбұлдың үні сияқты дыбыстар мен түрлі дыбыс əуендерін шығарып, домбыраны табиғаттың сүйіктісі – бұлбұл құстай сайрату үшін шығардым, – деген екен. Күйде құстың сайрауы асқан шеберлікпен суреттелген. Күй речитативті сипаттағы бір əуенді қайталай отырып, қуаныш сезіміне бөлейтін жүрек елжіретерлік, терең эмоциялы мазмұнға толы. Табиғаттың образы – бұлбұлдың əні мен сайрауы көркемдікті молықтыра түседі. Бұлбұл аса жарқын реалистік шығарма. Жеңіс – жасы 85-ке келген күйші Ұлы Отан соғысының жеңісіне арнап шығарған. Шығармада терең идеялық мазмұн асқан шеберлікпен орындалады. Жігер – бұл күй Дина шығармашылығының шырқау шыңы. Күйші Жігер деп аталатын осы тақырыптағы екінші күйі сол кездегі қоғамдық тəртіпке қарсы наразылықпен шыққан. Жігер күйінің мағынасы терең, сазгердің жан- сезімінің жігерленуін суреттейтін көтеріңкі лептегі шығарма. Бойында ақтарылмаған алапат күш-қуат бар, қайғылы сарында ойналады. Кербез – күйеуі өлгеннен кейін де Динаға ақыл беріп, демеу болған абысыны Кербезге арнап шығарылған күйі. Динаның абысыны Кербез шынында да сұлу, өткір, ашық адам болғандықтан туысқандар арасында беделді болады. Дина өмірінің ауыр кезеңінде де күй шығаруға уақыт табады. Кербез күйі қазақ қыздарының қайғылы өмірін, ауыр жағдайын əсерлеп көрсеткен. Керілме – Дина жаздың аптап ыстық лебінен соң кешкі қоңыр салқында жаны рахат тапқан демалыс сəтін музыкатілімен суреттей білген. Керілме кербезденіп, аспай-саспай, анық ойналатын ырғақты əуендік ерекшелігі басым күй. Көгентүп – ауылда қозыны алғаш рет көгендегенде балаларға қозыға ен салып береді, соны көгентүп дейтін. Кедей баланың Кербез берген ақ қозысы болады. Сол ақ қозының енесін қасқыр жеп кетеді, бала үнемі Ақ қозы əнін айтып жүреді екен. Дина сол балаға əн айтқызады. Əнде бала өзін ақ қозыдай, ал байларды қасқырдай көріп, өлеңді ерекше сезіммен айтады. Сол кедей балаға арнап осы күйін шығарады. Қос ішек – Дина бұл күйде күй сазын екі ішекке бірдей бөле отырып, бəйгеге қосқан қос жүйрік аттай жарастыра, жалғастыра сөйлетуді мақсат еткен. Қос ішек күйі шеберлікті керек ететін шығарма. Набор (Он алтыншы жыл) – Динаның күйі. Патша үкіметі бұратана деп есептейтін ұлт аймақтарының 18-ден 43-ке дейінгі азаматтарды тыл жұмысына алуды ұйғаруына байланысты 1916 жылдың уақиғалары Динаға үлкен əсерін тигізіп Набор күйінің шығуына себеп болды. Бұл күй халық арасында Он алтыншы жыл деген атпен тарап, сол уақыттағы халық көтерілісшілерінің ерлігін, патшаның тақтан түскендігіне халықтың қуануын паш етеді. Күйде Дина халқының күшіне, болашағына сенетіндігін көрсетті. Он алтыншы жыл көтерілісшілердің жауынгерлік ұраны, жауға қарсы шапқан жауынгерлердің көңіл–күйін, жылқының дүбірі, сонымен қатар жаңа өмірдің алыс еместігін де байқататын сыршыл күй.
Сауыншы – Дина кеңестік дəуірдің қыз-келіншектерінің сүттен бұлақ ағызған бейбіт еңбектеріне арнап Сауыншы күйін шығарған. Сегізінші март – Динаның күй. Бұл күй Халықаралық əйелдер күніне арналған. Өз еліндегі ана бақыты, аналарды қадірлеп əрі олардың алып құрылыстарда еңбегі зор бағаланып отырғанын жүрек тебіренісімен күйге салған. Той бастар – 1940 жылы өткен Қазақстанның жиырма жылдық тойына арнап Дина Той бастар күйін шығарды. Сазгер бұл күйінде бостандық алған, өз мемлекеті өркендеп келе жатқан экономикасы мен мəдениеті дамыған халқының шалқыған қуанышын суреттейді. Күй музыкалық кейіптердің айқындылығы жəне үздік композицияның арқасында көп кешікпей-ақ жұртқа кеңінен таралды. Партия туралы күй – Динаның күйі, Қазан төңкерісі болмаса, өз өмірінің ақырына дейін, кедейлік тауқыметінде қала беретінін білген Дина компартияға арнап Партия туралы күйін шығарды. Жаңа саясаттың арқасында асыл арманына жеткен қарапайым халықтың ең ыстық, қалтқысыз сезімі берілген. Дина бұл шығармасында халық сезімін анық бере білген. Күй жұртқа тез тарап кетті. Қазір Қазақстанның түкпір-түкпірінде орындалып жүр.
Ұлы тұлға туралы Менің оң қолым мен Динаның сол қолын бір кісіге берсе, дүниеде одан асқан домбырашы болмас еді Құрманғазы, күйші