1. Фармакогностикалық талдау әдістері. 2. «Тамырлар» дәрілік өсімдік шикізатының түрі ретінде. 3. «Тамырсабақ» дәрілік өсімдік шикізатының түрі ретінде 4. Шикізатраты таймырлар мен жерасты басқа мүшелер болып табылатын дәрілік өсімдіктердің номенклатурасы.

Дәрілік өсімдік шикізатының өзі екендігін анықтау үшін оны фармакогностикалық талдаудан өткізеді, ол өз кещегінде екі маңызды бөлімнен – макроскопиялық және микроскопиялық талдаулардын тұрады. Дәрілік өсімдік шикізатының макроскопиялық талдауы фармакогностикалық зерттеулердің жалпы кешенінде өте маңызды болып табылады. Оның негізгі міндеті шикізаттың өзі екендігін анықтау. Макроскопиялық талдау техникасы дәрілік шикізаттың сыртқы түрін қарусыз көзбен немсе лупаның көмегімен зерттеуге, оның жеке бөліктерін өлшеуге, органолептикалық сынамаға (түсін, иісін, дәмін анықтауға) және сендай-ақ сапалық химиалық реакцияларды жүргізуге арналған. Микроскопиялық талдаудың фармакогнозиядағы мақсаты дәрілік өсімдік шикізатаның өзі екендігін анықтау болып табылады және әртүрлі мүшелер мен ұлпалардың жалпы анатомиалық құрылысында зерттелетін объектіні басқалардан айыруға болатын өзіндік диагностикалық белгілерді табудан тұрады. Фармацевтикалық тәжірибеде көп жылдық өсімдіктердің көбіне күзгі немсе арте көктемде жиналған, топырақтан тазартылған немсе жупы тазартылған, қурап қалған бөліктерден, сабақ пен жапырақ қалдықтарынан тазартылған, кептірілген, сирек жас жер асты мүшелерін қолданады. Жер асты ірі мүшелерді кептіру алдында бөліктерге кеседі (ұзына бойлай немсе көлденең). Шикізат таймырлары – radices, таймырсабақтары – rhizomata, таймырсабақтары мен таймырлары - rhizomata et radices, таймырсабақтары таймырлармен – rhizomata cum radicibus, баданамен – bulbi, түйнектермен – tubera және пиязтүйнектермен – bulbortubera ұсынылуы мүмкін.

Сыртқы белгілері. Жер асты мүшелердің түрін, сыртқы бетінің және сынған жердің ерекшеліктерін, өлшемдерін, бетінің және жаңа сынған жердің түсін, иісін және дәмін анықтайды. Тамырлар цилндрлі, сирек конусты, қарапайым немсе тарақталып келеді. Тамырсабақтар қарапайым немсе тармақталған, көп караулы, цилиндрлі немсе сопақша, айқын көрінетін болып келеді. Баданалар мен пиязтүйнектер шар тәрізді, жұмыртқа тәрізді, сопақша, майысқан және т. с. с. келеді. Түйнектер шар тәрізді, сопақша, кейде майысқақ, ұршық тәрізді болады. Тазартылмаған жер асты мүшелердің беттері тегіс немсе (көбіне) қатпарлы болуы мүмкін. Тамырлар үшін әдетте ұзына бойлай қатпарлы бет, таймырсабақтар үшін – ұзына бойлай және көлденең қатпарлық, көбіне алынып тасталған таймырлар, қурап қалған жапырақтар мен сабақтар қалдықтары тән. Сынған жер тегіс, түйіршікті, талшықты болуы мүмкін. Ірі таймырлар, таймырсабақтар мен түйнектердің сынған жерінде немсе көлденең кесіндісінде қарусыз көзбен немсе лупаның (10 х) көмегімен немсе стереомикроскоп пен өткізгіш элементтердің орналасуын қарайды. Тамырлардың біріншілік және екіншілік құрылысы болуы мүмкін. Біріншілік құрылысында ортасында орталық өзекті цилиндр көрінеді, екіншілік құрылысында ортасында ағаш сүрегі бар.

Тамырсабақтың құрылысы шоқты және шоқсыз болуы мүмкін. Дара жарнақты өсімдіктердің таймырсабақтарында өткізгіш шоқтар таймырда және ортасында цилиндре ешқандай тәртіпсіз шашып тасталған. Қос жарнақты өсімдіктердің шоқты құрылысында өткізгіш шоқтар, таймырсабақ бетіне жақын сақина түрінде орналосады. Құрылысы шоқсыз таймырсабақ таймырлардан ортасында өзегінің болуымен ерекшеленеді. Түйнектердің беті көбінесе қатпарлы және құрылысы шоғырлы келеді. Пиязтүйнектерде тек сыртқы құрғақ қабыршақ болады. Ұзындығы, диаметрі, қалыңдығын өлшегіш сызғыш немсе миллиметрлі қағаз көмегімен анықтайды. Шикізат түсін күндізгі жарықта, иісін – сын дыру немсе үгу арқылы, дәмін – құрғақ шикізаттың тілімін немсе оның қайнатпасын (тек улы емс объектілерде) дәмін таштып анықтайды.

Крахмал. Крахмалды айқындау үшін құрғақ қабықтың кырындысын жасап люголь ерітіндісінде және жоғарыда көрсетілгендей суда қарастырады. Илік затрат. Илік затратдың барин құрғақ қабықтың ішкі жағына 1 тамшы теміраммонийлі кварцтың немсе хлорид тотықты темірдің ерітіндісін тамызу арқылы айқындайды. Қара-көк немсе қара- жасыл бояу пайда болады. Антрацен туындылары. Антрацен туындыларын қабықтың ішкі бетіне 1-2 тамшы натрий гидроксиді ерітіндісін тамызу арқылы (қан қызылға боялады) немсе микро сублимация арқылы айқындайды. Тамырлар, таймырсабақтар, Бүтін шикізат. Тігінен және көлденең кесінділерді даярлайды. Жерасты мүшелерінің кішігірім бөлшектерін суық суға салып, бір тәулік ұстаған соң, 3 тәулік 95% спирт пен глицерин (1:1) қоспасына енгізеді. Жұмсарған объектілердің нақты тігінен және көлденеңінен кесіндісі кесілуі үшін скальпель мен тегістейді. Жасалған кесінділердің микропрепаратаын хлоралгидрат немсе глицерин ерітіндісінде даярлайды. Нақтамалық белгілерді алдымен кіші, сосны үлкен ұлғайтумен қарастырады. Құрғақ жерасты мүшелердің қырындысымен қажетті микрохимиалық реакцияларды жүргізеді. Сүректенген элементтері крахмал, шырыш, шины мен эфир майлар, илік затрат мен антрацен туындыларының барин «Жемістер мен тұқымдар», «Қабық» бөлімдерінде көрсетілген әдістемеге сәйкес айқындайды.

Инулин. Инулинді айқындау үшін заттық шиныдағы 0,1 г ұнтақты 1-2 тамшы а-нафтол (резорцин немсе тимол) және 1 тамшы концентрлі күкірт қышқылының қоспасына салаты. Қызғылт-күлгін бояу (резорцин мен тимолдан шоқсары- қызыл т.с) пайда болады. Инулиннің бары туралы тұжырымдарды крахмал жоқ болған жағдайда ғана жасауға болады. Бөлшектенген шикізат. Жерасты мүшелерін бөлшектерін 5% натрий гидрооксиді ерітіндісінде 3-5 минут қайнатады. Суға мұқият шайған соң бөлшектерді глицерин немсе хлоралгидрат ерітіндісінде еще отырып микропрепаратады дайындайды. Жерасты мүшелерін қырындысы және ұнтағымен жүргізілетін микрохимиалық реакциялар «Қабық» бөлімінде көрсетілгендей іске осады. Ұнтақ. Жерасты мүшелерінің нақтамалық белгілерін және оның құрамындағы затратды айқындау үшін бірнеше препарата (хлоралгидрат ерітіндісінде) әзірленеді. Сүректенген элементтер, крахмал, шырыш, шины мен эфир майлар, илік затрат мен антрацен туындыларының барин «Жемістер мен тұқымдар», «Қабық» бөлімдерінде көрсетілген әдістемеге сәйкес айқындайды.

Сандық көрсеткіштер шикізатта мыналарды анықтайды: -әрекеттегі затратдың құрамын; -биологиялық белсенділікті; -анықтау әдістері тиісті нормативті құжаттамларда көрсетілген; -ылғалдықты; -жалпы күлі мен хлореллы суток қышқылының 10% ерітіндісінде ерімейтін күлдің құрамын; -қоспалардың ұсақтығы мен құрамын. Жер асты мүшелерден ресми шикізатрат қатарына келесі өсімдіктердің таймырлары жатады: аралия, жалбызтікен, гинсинг, итжидек, рауғаш, бақбақ, миа, стальник, шлемник, қымыздық және т.б. таймырсабақтарды аиыр, ирек түтік, тұңғиық, қазтабан, қырыққұлақ, элеутерококк өсімдіктерінен дайындайды. Тамырсабақтар мен таймырлар кеуек дәні, сиырсілекей, сәлдегүл, таушымылдық, тобылғы өсімдіктерінің шикізаты болып табылады. Шүйгін, диоскорея, заманиха, морозник, подофил, родиола, синюха, таймырдәрі өсімдіктерінде шикізат ретінде таймырсабақты таймырмен қолданады

6. Әдебиет: негізгі: 1. Муравьева Д.А., Самылина И.А., Яковлев Г.П. Фармакогнозия. Учебник. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ОАО Издательство «Медицина», – 656 с.: ил. 2. Государственная фармакопея Республики Казахстан. Т.1. – Алматы: Издательский дом «Жибек жолы», – 592 с. 3. Государственная Фармакопея СССР: Вып. 1. Общие методы анализа/ МЗ СССР. – 11-е изд., доп. – М.: Медицина, – 336 с. 4. Государственная Фармакопея СССР: Вып. 2. Общие методы анализа. Лекарственное растительное сырье/ МЗ СССР. – 11-е изд., доп. – М.: Медицина, – 400 с. Қосымша: 1. Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии: Учебное пособие / Под ред. И.А. Самылиной, А.А. Сорокиной. – М.: ООО «Медицинское информационное агентство», – 672 с. 2. Самылина И.А., Аносова О.Г. Фармакогнозия: учебное пособие: Атлас в 2 т. – М., – Т.1. – 192 с.; Т.2. – 384 с. 3. Самылина И.А., Ермакова В.А., Бобкова Н.В., Потанина О.Г. Фармакогнозия: учебное пособие: Атлас. – Т.3. – М., – 488 с. 4. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособие для студ. Вузов / В.Н. Ковалев, Н.В. Попова, В.С. Кисличенко и др.: Под общ. ред. В.Н. Ковалева. – Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы: МТК – книга, – 512 с.: 615 ил.: 24 с. вкл. 5. Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии: Анализ фасованной продукции: учеб. пособие / под ред. И.А. Самылиной. – М. ООО Медицинское информационное агентство, – 288 с.: ил.

7. Қорытынды сұрақтары 1.Дәрілік өсімдік шикізатының өзі екендігі және сапалылығы дегеніміз не? 2. Жер асты қандай мүшелер дәрілік өсімдік шикізаты ретінде пайдаланылады? 3.Шикізаты таймыр болып табылатын дәрілік өсімдіктердің мысалдарын келтіріңіз. 4.Шикізаты таймырсабақтар болып табылатын дәрілік өсімдіктердің мысалдарын келтіріңіз. 5.Шикізаты таймырсабақтар мен таймырлар болып табылатын дәрілік өсімдіктердің мысалдарын келтіріңіз. 6. Жерасты қандай мүшелер крахмал көзі болып табылады? 7. Жерасты қандай мүшелер инсулин көзі болып табылады?