Ортында ғ ан: Алдашева Санду ғ аш 310 А Тексерген: Аманжел қ ызы Айн ұ р Марат Оспанов ттында ғ ы Батыс Қ аза қ стан Мемлекоттік Медицина Университоті Университоті Кафедра: қ алыпты физиология. Факультот: Жалпы медицина

Құ рса қ ты қ даму кезі ң індегі еркектік жынасты қ гормондар. Оларты ң гипоталамусты ң жынасты қ ажыратылутында, еркектік жынасты қ а ғ зал орты ң дамутында ғ ы р ө лі. Құ рса қ ты қ даму кезі ң індегі ә келдер жынасты қ гормон дары б ө лінуіні ң ерекшеліктері. Туфыл ғ аннан кейінгі ккангелы қ вездер белсенділігіні ң кезе ң дері. Ерлердегі ж ә не ә келдердегі климакс кезе ң і, ерекшеліктері.

Жсыныс безі ер адама ұ ры қ безі т ү рінде,ал ә йелде ккангелы қ без т ү рінде болаты. Жсыныс гормон дары екінші кезектегі жынасты қ белгілерді ң қ алыптасуфын роттейді ж ә не еркек пен ә йел организміндегі зат алмасу ерекшелігін анны қ тайны. Омырт қ алылар еркегіні ң негізгі жсыныс гормоны тестостерон мен андростерон. Олар ұ ры қ безіні ң клоткалартында т ү зіліп ши ғ аты ж ә не ша ғ ын м ө лшерде б ү ирек ү сті безіні ң қ абы ғ тында ж ә не ккангелы қ безінде т ү зіледі.

Жсыныс вездері аралас вездерге жататы. Оларты ң сырт қ ы секреция ши ғ аратын б ө лігі атоллы қ жсыныс жасушасын (ер кісілерде – сперматазоидтарты ң ж ә не єкелдерде ккангелы қ жасушасын) сырт қ а ши ғ араты. Ал ішкі секрециястында гормон ши ғ арылып, қ ан ж ә не лимфа ғ а ендіріледі. Жсыныс гормон дары т ү рлі қ ызмоттерге ә сер отеді, жекелеп сайт қ бппанда а ғ занны ң жсыныс жетілуін актау ғ а болаты. Жсыныс жетілуі легенде, бірінші ж ә не екінші жсыныс белгілеріні ң т ү зіліп дамуфын сссайтаты. Б ұ л жа ғ дай д ү нии ж ү зі бойынша ал ғ бппанда, о ң т ү стік өң ірінде – жастында, ппорталы қ өң ірде – жеста, ал солт ү стік өң ірде – жеста ө теді. Бірінші жсыныс белгілеріне ж ә не жсыныс вездеріні ң ерекшеліктері (ккангелы қ ж ә не атоллы қ вездер) ж ә не жсыныс м ү шелері (атоллы қ м ү шесі, қ уфы қ аллоты безі, қ ынап, жатыр, ұ ры қ желы) жататы. Екінші жсыныс белгі-лері легенде а ғ занны ң к ө птеген құ рылысы мен қ ызмотіні ң ерекше-ліктерін, я ғ ни еркек ж ә не ә йелді ң айырмашилы қ белгілеріні ң жмынты- ғ ын т ү сінеді. Ә йел мен еркекті ң остындай белгілеріне: мысалы, т ә н пішініні ң айырмашилы ғ ы (астану (жамбас) ж ә не мы қ ке ң дігі, жы-насты қ айырмашилы ғ ы, куеде піші-ні ж ә не бас қ а ңқ асы), т ә ніндегі шаг-тарты ң орналасуфы (са қ ал-м ұ рты ң ши ғ уфы), к ө мекей дамуфсыны ң ә р т ү рлі де ң гейі (дауфысы), ә келдердегі с ү т вездеріні ң дамуфы т.б. болып табыла-ты. Жсыныс гормон-дары та ғ ы да зат алмасуфына ж ә не баланны ң жан д ү нии-сіне ә сер отеді. Еркек ж ә не ә йелді ң жсыныс гормон дары деп б ө лінеді.

жсыныс гормон дары әйелдің жсыныс гормон дары Эстрогенпрогестерон еркектің жсыныс гормон дарыжсыныс андроген

Еркекті ң жсыныс гормон дары. О ғ ан жатттындар: тестостерон ж ә не андростерон – атоллы қ везде ө ндіріледі. Олар ұ лдарты ң жсыныс дамуфына ә сер отеді, қ ыздар ғ а қ ызы ғ ушилы қ таннытаты, к ә молотке жеткендерге жсыныс қ атынасын жасау ғ а қ абілотті отеді, та ғ ы да екінші жсыныс белгілеріне ә сер отеді.

Ер бала а ғ за ссыны ң жетілуі ж ә не атоллы қ вездеріні ң дамуфы. Аталы қ безді ң ө згерісін білгенде ол безді ң ұ зонты ғ ы, ені, қ алы ң ты ғ ы та ғ ы да салма ғ сыны ң динамика сын, оларты ң жасына қ рай ө лшеумен анны қ тайны. Аталы қ безді ң ө суі: туфыл ғ аннан 1 жас қ а дейін к ө лемі бойынша 3,7 эссе, салма ғ ы бой на 3,6 эссе ж ә не жас қ а дейін к ө лемі бойынша 7,5 эссе, салма ғ ы бойынша 9,5 эссе қ ар қ ынты ө седі (В.М.Введенский, 1900). Туфыл ғ аннан к ә молотке жеткенге дейін атоллы қ ж ә не ккангелы қ вездерді ң құ рылысы мен қ ызмоттерін, оларты ң жас ерекшеліктерін к ө п ғ алемдар м ұқ ият зерттеген. Ұ ры қ т ү тігіні ң құ рылыссыны ң ө згеруі 6 жестан басталаты. 5-тен 10 жас қ а дейін қ ыздарда пайда болатын к ө піршік жасушаларсыны ң санны т ө мендейді, ал ұ лдарты ң сперматогонилері мен сперматоциттері к ө лемі бойынша ш ұғ ыл ұ л ғ аяты. 14 жастында ұ ры қ т ү тігіні ң са ң лаутында ал ғ аш қ ы ұ са қ ш ә у һ от аллоты жасушлары ж ә не ш ә у һ от жасушлары бай қ алаты. Жас ө спірімдерді ң жестартында ұ ры қ т ү тігіні ң са ң лаулартында ұ ры қ жасушлары қ алыптасаты. Пубер-тантты д ә уіріне ө ту балдарда дан жас қ а дейін ө теді. Б ұ ларты ң қ алыпты ө туіне ө скен ортассыны ң ауа-райы, тема қ тануфы, ә леумоттік жа ғ дайына байланнасты болаты. Ұ лдар мінез- құ л қ ы бойынша қ ыздардан айырмашилы ғ ы 5-6 жасынан белсенділігі, қ оз ғ ал ғ ышты- ғ имен ерекшеленеді. Б ұ л ә лботте, атоллы қ жсыныс гормоны – тестостерон ғ а тікелей байланнасты. Біра қ жас қ а дейін сайтыл ғ ан гормоны ң т ү зілуі ә лі жеткіліксіз бол ғ анны ү шін а ғ занны ң арнайы қ сссайта құ рылуфына ә сер аз болаты. Б ұ л кейінірек, аралы қ -гипофизарлы қ гор-моналлоты қ ы қ палимен ә серленгеннен кейін жетіледі. Ұ лдарты ң жынасты қ жетілуі

Мужские половые гормоны.

superior part of duodenum; 16-superior pancreaduodenal artery; 17-pyloric part of stomach; 18-inferior vena cava; 19-aorta. Яичко (testis). Мужская половая железа. 1 - семенной к а н а т и к 12-семявыносящий проток. 9-яичко 10-мошонка Гормон – Тестостерон – развитие вторичных мужских половых признаков

Тестестерон холестерол дан ү зіледі, одна прегненолон т ү зіледі. Одан кейін 17- оксипрегненолон ғ а тоты ғ аты, ол андростендион ғ а айналаты.со ңғ ы зат С17 жа ғ да-да тоты қ сызданнып, активті тестостерон береді.

Ә йелді ң жсыныс гормон дары. Олар ғ а эстрадиол немэссе к ө піршік (фолликулин), ж ә не прогестин (лю- цин) – ккангелы қ безінде ө ндіріледі, оны ң біріншісі – к ө піршікте (фолликула да), екіншісі – сары денди пай- да болаты. Эстрадиол – ә йел а ғ за сыны ң жынасты қ жетілуіне, с ү т без-деріні ң дамуфына, ал та ғ ы да отек- кірді ң келуін роттейді. Прогестин – ж ү ктілік гормоны деп аталаты. Ө йт-кені ол ж ү ктілік барыссыны ң ө туін д ұ рыстайны. Прогестин гормонсыны ң ә серінен жатыр қ абыр ғ лары босап ж ә не ұ ры қ тан ғ ан жсыныс жасушасы о ң ай урны ғ аты, сендай-а қ к ө піршік-ті ң жетілуі то қ талаты. Жануарлар ғ а т ә жірибе жасап к ө ргенде, сары дене б ұ зил ғ ан кезде ж ү ктілік то қ талаты да ұ ры қ а ғ задан ши ғ арылаты. Жсыныс безі гормон дарсыны ң ә сері а ғ занны ң т ү рлі қ ызмотіне жсыныс безіні ң алсынып тастал ғ ан (пішкен) кезінде немэссе оларты к ө шіріп қ онтыру кезінде бай қ алаты.

Қ ыздар а ғ за ссыны ң жетілуі ж ә не ккангелы қ безді ң дамуфы. Н ә рестеде ккангелы қ безді ң к ө лемі мен салма ғ ы ө те кішкентай, 1 жас қ а келгенде оны ң салма ғ ы 2,5 эссе артаты. 5-6 жеста оны ң ә рбір ккангелы қ безі 1 г- ғ а жетеді, ал 12 жастында олар қ сссайтадан екі эссеге ұ л ғ айып 2 г-нан артаты. 20 жас қ а келгенде Н.П.Овчиников (1902) бойынша ккангелы қ безді ң салма ғ ы е ң же ғ ары – 6,63 г- ғ а жетеді. Та ғ ы да жасына қ рай ккангелы қ безді ң құ рылысы ө згереді. 14 жастында к ө піршіктер қ ар қ ынты дамы бастайны, ал бірінші ккангелы қ жасушасы пісіп, граса к ө піршігі жарил ғ бппанда ал ғ аш қ ы отеккірі келіп, бірінші сары дене ж ә не жсыныс гормон дары дамыты. Б ұ л жсыныс ж ү йесіні ң ө згеруі қ ыздар а ғ за ссыны ң барлы қ жа ғ ынан жетілуіне байланнасты Қ ыздарда жсыныс жетілу кезе ң іні ң жал ғ асуфы тен 18 жас қ а дейін жал ғ асаты. Қ ыздарты ң бойжеткенге ө туі, одна кейін ә йел- анна д ә режесіне біртіндеп ө туі. Б ұ л жа ғ дайлар ппорталы қ ж ү ике ж ү йесіні ң қ ызмотіне, ә сірэссе гипоталамусты ң гонадотропины ө німдерін ж ә не адено-гипофизді ң гонадотропины гормон-дарын тарту факторларына байла-насты болаты. Оссыны ң н ә тижесінде бас қ а ішкі секреция вездеріні ң қ ызмоттері (эпифиз, жсыныс вездері, б ү ирек безі, қ ал қ наша ж ә не қ ал қ нашама ң ы вездері, айырша безі (тимус) ж ә не ұ й қ ы безіні ң аралши қ аппараты) қ сссайта жасалаты.

Етеккір (менструация. Ќыздар-тыњ жсыныс жасушаларсыныњ дамуфы (жеѓарыда кµрсоткеніміздей) жсыныс жетілу дєуіріне байланнасты – жестан басталаты. Ќыздарѓа отеккірдіњ мањызын тсіндіріп, олар табиѓи жєне ќорќсынышты емс екенін сайтќан жан. Аналыќ везден жсыныс жасушасы жетіліп, оныњ жатырѓа тсуі бірќатар рдістерден т±раты. Граф кµпіршігініњ жетілуі орташа 28 кн деп эссептеледі. Мезгілдіњ аќыртында жетілген кµпіршіктер ккангелыќ без ботіне ауфысаты да, жарилаты жєне ќ±рамтындаѓы с±йыќтыќ жсыныс жасушасы ќуфысына тседі. Ќ±рсаќ ќуфысына тскен жсыныс жасушасы ќарбалаѓыш арќылы ±рыќ желына шиѓарылып жатырѓа ќрай жылжиты да, аталанбаѓан жсыныс жасушасы аѓзадан шиѓарылаты. Мезгілінде жетіліп жсыныс жасушассыныњ шиѓуфы жатырдан ќан аѓуѓа байланнасты болаты. Жатырдан ќан аѓуфы єрбір 28 кнде ќсссайта-ланнаты, ол жатырдаѓы кілегейлі ќабатсыныњ µзгеруінен пайда болаты. Етеккір 3-5 кн болаты, єр отеккір келгенде мл-ге дейін ќан жеѓалтаты. Осыѓан орай аллотын-алу шарлары бойынша ж±ќпалы ауруларѓа душар болмас шін сыртќы жсыныс мшелерін тазалыќта ±стану ќажет жєне оѓан жаќын мшелерді, оларты тањертењ жєне кешкі уаќыттартында жуаты, іш киімдерді жиі ауфыстыру керек. Ќыздарда отеккірі келгенде 2-3 кн дене шиныќтыру сабаѓынан, ±заќ жру, жгіру, гимнастика жасаудан, билеуден, коньки тебуден, шањѓы тебуден босату ќажет. Етеккірі келгенде олартыњ денесініњ м±здамауфы жєне титыќтемауфына жеткермей олар таза ауада кµбірек жруі керек. Сµйтіп мектептер бойынша ±л мен ќыздартыњ жсыныс тєрбиесініњ негізгі маќсаты екі жсыныс арастындаѓы сйіспеншілік, неке, отбасы, ќыздар келешек анна болатсынын тсіндіру болып табылаты.

Ә келдерді ң жсыныс гормон дары эстроген дер. Ол ккангелы қ безіні ң фолликуластында, ұ ры қ желдастында т ү зіледі. Эстрогенні ң ү ш т ү рі белгілі. Олар: эстрадиол,эстрон ж ә не эстриол.

Женские половые гормоны.

4-pampiniform plexus; 5-tunica vaginalis (of testis): 6-head of epididymis; 7-appendix of epididymis; 8-appendix testis: 9-testis; 10-scrotum; 1 l-tail of epididymis; 12-ductus deferens. Яичник (ovarium). Женская половая железа. 1 - м а т о ч н а я т р у б а 2-надъяичник 3-яичниковая артерия 4-бахромка трубы (маточной) 5 - с в я з к а, п о д в е ш и в а ю щ а я я и ч н и к 6-артерии и вены яичника 7-яичник м а т к а м а т о ч н ы е в е н ы м а т о ч н а я а р т е р и я

ол жсыныс­тық гормондартың (андрогендердің) функциясы жетіспеу­шілігінен пайда болаты, жас аралығтында кездэсседі. Медицинада бұл қалыпты физиологиялық құбылыс санналаты. Ал оның патологиялық түрінде жүрек-қан тамыр­лары және нэссеп-жсыныс желдартында кэсселдер пайда болаты да, еркектің жүике жүйесінде қалыпсызтықтар байқалаты. Жалпы, бұл – еркек ағзасы қартаюсының бір белгісі. Климаксқа соқтыратын бұдан басқа да себептер бар. Олар – жсыныс оргбппандарсының қабыну аурулары (орхит, эпидидимит, орхоэпидидимит), жұмыртқа (тас) ісігі, жұ­ мыртқадағы қан айналымсының бұзилуфы, ионтық сәуле­ле­нудің, кәсіпортындағы зиянты, улы заттартың әсері, ішімдіктен улану, қбппандай да бір себептермен кастрация (піштіру, тартыру, атоллықсыздантыру) жасау. Еркектер климаксы 45 жасқа дейін басталса – ерте, 60 жестан асқбппанда басталса – кеш басталған деп эссептеледі. Жүрек-қан тамырлары тарапынан климакс былай білінеді: жүрек соғысы жиілейді, бот пен қол қатты ысынуты сезінеді, қызараты. Кейде адамның басы айналып, ол өзін есінен таннып қалардай сезінеді, ауа жетпегендей болаты, көз аллоты қарауфытаты. Эмоциялық және физикалық салмақ түскенде жүрек соғуфы жиілейді, кейде онда іркіліс сезілуі мүмкін, жүректің жеғарғы тұсы түйнеп ауфырғбппандай болаты. Қан қы­ сымы қалыптан ауфытқиты. Нэссеп-жсыныс желдарсының жұ­мыстында қалыпсызтықтар пайда болаты.

Климакс кезінде о ғ ан тап бол ғ ан еркектерді ң басым б ө лігінде жынасты қ құ марлы қ б ә се ң дейді, эрекция сиреп, оны ң сапасы т ө мендейді, жынасты қ ә лсіздік пайда болаты, со ң ы белсіздікке со қ тыраты. Бірте-бірте қ уфы қ ты ң ж ұ мысы да ә лсірейді, з ә рді ұ стану қ мын ғ а со ғ аты, кейде з ә р ши ғ ару да қ итындайты, қ уфы қ та ауфырсыну сезіледі. Оссыны ң б ә рі еркекті ң ж ү ике ж ү йесіне де салма ғ ын т ү сіреді, оны ң мінез- құ л қ ы ө згереді, не болсын со ғ ан ашулан ғ ыш, мазасы котіп, ү рейленгіш болаты. Ыл ғ и да басы ауфырып, айналуфын сезінеді. Оны ң есте са қ тау қ асиоті т ө мендейді, зейін, ынта-ы қ ыласы кемиді. Климакс қ а ұ рын ғ ан еркектерді ң кейбірінде тез к ө теріліп, ашу- ыза ғ а берілу бай қ алса, енді бірі ә лсіреп, божырайты, ұ й қ ы басып, мазасы котеді, енді бірінде созилмалы депрессия пайда болуфы м ү мкін.

Негізгі: 1. Адам физиологиясы. Х.К. С ә тбаева, А.А. Ө тепбергенов, Ж.Б. Нілдібаева, Алматы, 2005, 663 б. 2. Адам аннатомиясы. А.Р. Рахшпев, Алматы, 2005, 598 б. 3. Қ алыпты физиологиядан т ә жірибелік саба қ тар ғ а жетекшілік н ұ с қ аулар. Сайдахмотова А.С., Рахыжанова С.О. Семей, 2006 г бот. 4. Қ ан қ ожа М Қ. Қ оз ғ ьпп ұ лпалар физиологиясы. Алматы, 2004 ж. 78 бот. Қ осымша: 5. Рахшпев А.Р. Русско-казахский толковый словарь медицинских терминов. (каз., русс., А-Ата, 2002, 550 б. 6. Ибраева С.С. Организмні ң шарты-рефлекторльщ ә рекоті ж ә не оны ң нейрофизиологиялы қ тегершіктері. Жо ғ ар ғ ы ж ү ике іс- ә рекотіні ң типтері. Астанна, 2006, 52