«Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін – білім». Н.Ә.Назарбаев. Мақсаты: туынды бағалы қағаздың ерекшеліктерін және бағалы қағаз нарығындағы қажеттіліктерін білу.

Жоспар 1.Туынды бағалы қағазға сипаттама 2.Опциондар: сипаттамасы, түрлері 3.Фьючерстер: сипаттамасы және түрлері, олардың бағасы және сату шарттары 4.Депозитарлық қолхат 5.Туынды бағалы қағаздың басқа да түрлері

Туынды бағалы қағаз-бұл биржалық активтің белгілі бағалы қағазының негізіндегі бағаның өзгеруіне байланысты туындайтын, мүліктік құқықты көрсетудің құжатсыз формасы.

Туынды бағалы қағаздың түрлері өте көп. Оларға: варранттар депозитарлық қолхат закладная фкінші реткі облигациялар форвардтық келісім-шарттар фьючерстік келісім-шарттар опциондық келісім-шарттар своптар

Опцион таңдау құқығы болып табылады. Олай болса, опциондық келісім-шарт дегеніміз иесі (сатып алушы) болып табылатын қатысушы жақтардың біреуі белгіленген күнге дейін белгіленген баға бойынша қандай бір активті қол қоюшыдан (немесе сатушыдан) сатып алу құқығына немесе қол қоюшыға сыйақы деп аталатын белгілі ақша сомасын төлей отырып, мәмілені орындаудан бас тарту құқығына ие болатын келісім. Көп жағдайда опциондық келісім-шартты қысқартып, опцион деп атайды.

Сатып алуға құқық беретін опцион сатып алатын опцион немесе опцион колл, не колл деп аталады. Сатуға құқық беретін опцион сататын опцион немесе опцион пут деп аталады.

Опционға негіз болатын активтің әрқашан екі бағасы болады: ағымдағы баға немесе спот баға; опционда белгіленген орындау бағасы;

Опционның экспирация күнімен (мерзімінің аяқталатын күнімен) шектелетін әрекет ету мерзімі болады. Опционды орындау мерзіміне қарай олар америкалық, европалық болып бөлінеді. Америкалық опцион экспирацияны қосқанда, кез келген уақытта орындалады. Европалық опцион тек экспирация күні ғана орындалады.

Жалпы опциондарды әртүрлі белгілер бойынша ұсақ түрлерге бөле берге болады. Олар ең негізгісі биржалық және биржалық емес деген екі түрге бөлінеді де, олар өз ішінен түрлерге бөлінеді. Биржалық опциондар тек ғана биржада жасалса, биржалық емес опциондар нарығын дилер-банктер құрайды.

Опциондық келісім-шарттардың топтасуы

Фьючерстік келісім-шарт түрлері

Депозитарлық қолхат дегеніміз шетелдік компанияның акциясын иеленетінін растайтын бағалы қағаз. Депозитарлық қолхат арнайы заң негізінде шығарылады. Ондай заң АҚШ-та бар. Сондықтан онда шығарылатын депозитарлық қолхаттар америкалық дерозитарлық қолхаттар немесе қысқартылып АДР (ADR) деп аталады.

Қазақстанда депозитарлық қолхатқа «Бағалы қағаз нарығы туралы» Заңда мынандай анықтама беріледі: «қазақстандық депозитарлық қолхат-басқа мемлекеттің заңдарына сәйкес шығарылған ҚР-ның резидент емес эмитенттерінің эмиссиялық бағалы қағазының белгілі санына меншік құқығын растайтын туынды, эмиссиялық бағалы қағаз».

Ал ADR-дың артықшылықтарына келсек, ол мынандай: ұлттық компаниялар акцияларына қарағанда, түсімділігі жоғарырақ бағалы қағаз сатып алуға болады; шетелдік акцияларды тікелей сатып алумен салыстырғанда, қатерді азайтуға болады; шетелдің қор нарығын, дәстүрлері мен салық салу ерекшеліктерін толық білмесе де, басқа елдің нарығына шығу мүмкіндігіне ие болады; алынған дивидендті басқа валютаға аударудың міндетті еместігі және сонымен байланысты валюталық қатердің болмауы.

Қор варранттары дегеніміз иесіне белгіленген уақыт ішінде қандай бір компанияның акциясының белгілі мөлшерін сатып алуға құқық беретін бағалы қағаз. Варранттар акция немесе облигация негізінде шығарылады. Қол қою құқығы-бұл компания акционерлеріне белгіленген мерзім ішінде белгіленген баға бойынша компания қайта шығарылатын акцияларының белгілі санына қол қоюға құқық беретін бағалы қағаз.

Форвардтық келісім-шарт-мәміле жасаған кезде барлық шарттарын екі жақ келісе отырып, белгілі мерзім өткеннен кейін қандай бір актив саудасының жүрілетіні жөнінде жасалған келісім. Форвардтық келісім-шарттың негізгі артықшылығы- жасалған келісімнің кез-келген параметрі бойынша келісім-шарт жасаушы жақтардың жеке сұраныстарына бейімделу мүмкіндігі. Форвардтық келісім-шарт Қарапайым форвардтарӨтімді форвардтар тауарлық бағалы қағазға арналған пайызды қ валюталық Басқа жаңалықтар

Своп немесе своп-келісім-шарт дегеніміз активтердің бірінің бағасы қатаң (белгіленген) екіншісінің айнымалы (қалқымалы) болған немесе бұл екі баға да қалқымалы болған жағдайда белгіленген мерзім ішінде базалық активтер және төлемдер бойынша міндеттемелерді айырбастаудың келісімдік конструкциясы.

Сонымен туынды бағалы қағаздың негізгі ерекшеліктерін қорытындылайтын болсақ, төмендегідей болып келеді: 1.олардың бағасы оның негізіндегі активке негізделеді; 2.туынды бағалы қағаздың айналысының сыртқы формасы негізгі бағалы қағаздың айналысына ұқсас болып келеді; 3.қызмет мерзімі бастапқы активпен салыстырғанда айтарлықтпй шектеулі; 4.инвестор активтің толық құны емес, тек кепілдік берілген жарнаны ғана төлейтін болғандықтан, басқа активтермен салыстырғанда, инвестиция ең аз болса да, пайда алуға мүмкіндік береді.