«Atrof-muhit muhofazasi » talim yonalishi 4-kurs tаlаbаsi Hamdamov Azamat Tayirovichning Qarshi shahri hududida suv resurslaridan mukammal foydalanish va muhofaza qilish shakliy loyihasini takomillashtirish. Raxbar: Muradov Sh.O. QARSHI MUHANDISLIK IQTISODIYOT INSTITUTI

Mavzuning dolzarbligi Ma'lumki, iqlim o'zgarishining suv resurslariga ta'siri qo'shimcha isbot talab qilmaydi. Ayniqsa, arid xududlarda bu ta'sir yaqqol ko'zga tashlanadi. Misol tariqasida, Qashqadaryo viloyatimizni keltirishimiz mumkin aprel kunlari Koreyaning Tegu-Kenbul shahrida 7-Jahon suv forumi bo'lib o'tgan forum munosabati bilan 13-aprel kuni Vazirlar deklarasiyasi qabul qilindi. Aynan shu deklarasiyaning 11-punktida Barqaror rivojlanishda suv resurslarini integrallashuv boshqarishni tashkil qilish deb ta'kidlangan. Respublikada qabul qilingan 1993 yil 6 maydagi «Suv va suvdan foydalanish to'g'risidagi» qonunning moddalari xam suv resurslarini muhofaza qilish va integrallashuv boshqarishga bag'ishlangan. Yurtboshimiz 30-noyabr 2011 yil viloyatimizda o'tkazgan navbatdan tashqari sessiyasida Qarshi shaxri xududining suv ta'minoti darajasi pastligini xisobga olgan xolda, Ayrum kanalidagi suvdan samarali foydalanish va shu xudud atrofini suv bilan ta'minlanishi masalasini qo'ydilar. «Suv va suvdan foydalanish to'g'risidagi» qonunning talabiga muvofiq va aynan yuqorida qayd qilingan masala yuzasidan kelib chiqqan xolda men ushbu mavzuni tanlaganman.

Bitiruv malakaviy ish maqsadi 1.Qarshi shahri tabiiy resurslarini o'rganish va fizik- geografik jihatdan tavsiflash; 2. Hududning suv resurslarini baholash maqsadida aniq gidrologik post ma'lumotlariga asoslanib matematik statistika usuli asosida zamonaviy matematik dasturlarni qo'llash bilan gidrologik tahlilni o'tkazish; 3. Tanlangan reprezintativ hududning asosiy iqtisodiy tarmoqlarini aniqlash, suv sarfini va oqova suv miqdorini aniqlash; 4. Hisoblashlar asosida takomillashgan yechimni taklif qilish

Qarshi shahri shamol guldastasi

Hududning ekologik holati Shahar hududi va BMI xisobi uchun ajratilgan mahallani suv resurslarining ta'minlanganlik darajasini o'rganib chiqdim. Aralovul mahallasida haqiqatdan ham ichimlik va sug'orish suvlari muammo ayniqsa hech ham esimizdan chiqmaydigan 2014 yilda bo'lgan qurg'oqchilik bu hududga ham o'z ta'sirini ko'rsatgan. Bunda nafaqat aholi, balki o'simlik va hayvonot dunyosiga ham zarar yetgan.Sizot suvlari sathi pasayib, yer usti suvlari ham kamayib ketgan.

Har bir iqtisodiyot tarmogida iqtisodiy tahlil olib bordik Mahalla joylashgan hudud Qashqadaryo daryosi bilan bog'lanishini e'tiborga olib, ya'ni eng quyi Bolnichniy posti bo'yicha gidrologik hisob ishlarining 52yillik ma'lumotlar (Amu- Qashqadaryo irrigasiya tizimlari xavza boshqarmasi) ma'lumotlarga ( ) asosida amalga oshirildi. Zamonaviy Excel dasturi va Pascal dasturlashtirish tili asosida matematik statistika usullaridan foydalanildi va gidrologik hisobining programmasi tuzilib, xisoblab chiqildi.Tahlil shunday natija berdiki, W0- ortacha yillik suv hajmi 334 мln,м³ni tashkil qilgan bolsa, Cv – Ozgaruvchanlik koeffitsienti 0.87 ga teng boldi. Nazariy asosda daryoning oqimi W50, W75, W85, W95 % larda aniqlandi. Shu hisobdagi yillarni tahlil qildim va uch davr (hozirgi, yaqin va uzoq kelajak)da bashorat qildim.

Quyidagi formulalar boyicha natijalar olinadi: 1Q 0 = Σ n 1 Q i / n 3. P=m-0.3/n=0.4·100% 2W 0 = Σ n 1 W 1 / n 4. C v = Σ n 1 (K-1) 2 /n-1 Bu yerda; Q 0 – Ortacha yillik suv sarfi, м³/ s W 0 - ortacha yillik suv hajmi, мln,м³ P - taminlanish foizi, % C – Ozgaruvchanlik koeffitsienti.

Kommunal maishiy xojalik, Sanoat, Sugorish, Chorvachilik va Sanitar suv sarfi (P 50,75,85,95 %) bolganda, har bir iqtisodiyot tarmogiga qancha suv sarfi va oqova suv miqdori hozirgi davr, yaqin kelajak va uzoq kelajak uchun bashorat qildim. Ushbu hisoblarga asoslanib quyidagi tenglamani hisobladim. Barcha davrlarda tenglama musbat natijani berdi. Bu degani, Qashqadaryo manbaga nisbatan hududning suvi yetarli, ammo bu korsatgich faqat umumiy holatda aytilgan. Ichimlik suvlari barcha yeriga ham teng yetarli emas. Suv xojaligi muvozanati formulasi: ± СХК = (Σ W s.r. – ΣW) + ΣW 1 Bu yerda: Ws.r. – mavjud suv resurslari; ΣW – suv xojaligi majmuasi qatnashchilarining suvga bolgan talab miqdorining yigindisi (suv istemoli). ΣW 1 – daryoga tashlanadigan oqova suvlar yigindisi (oqova suvlar yigindisi).

Ushbu muammoni yechishga o'z hissamizni qo'shish maqsadida kollektor-zovurlar, kanallar va hattoki daryolarda xam qo'llasa bo'ladigan oqimni rostlovchi Pog'ona qurilmasini taklif qilaman. Ayrum kanalida joylashgan qurilmaning loyihasi. BMT loyihasi ЦА-УРИК asosida tuzilgan.

4-rasm. Kanal oqimining pogonali rostlash shakliy loyihasi h – Rostlanayotgan inshoot hisobiga normal chuqurlikdan satxning oshishi; Н –qurilma hisobiga yuzaga kelgan suvning sathi; h –suvning erkin harakatdagi sathi; L –qurilmalarning maksimal joylashish uzunligi; V – tarqalayotgan tolqinning tezligi; Q – zovurning suv sarfi; W – rostlangan hajm; КБС –vegetatsiya davrida zovurdagi maksimal suv sathi; Q 3 – rostlangan suv sarfi. Kanal Yer yuzi

7-rasm. Ayrum kanalidagi inshoot avvalgi holat.

8-rasm. Ayrum kanalidagi Inshoot. Oqim rostlovchi qurilma. Hozirgi holat

Suv resurslaridan mukammal foydalanish va muhofaza qilish takomillashgan shakliy loyihasi Tanlangan reprizintativ hudud Oqimni rostlovchi qurilmalar Sanoat va qishloq xojaligi uchun sugoriladigan quduqlar Tamirlanayotgan kanal va z. Mavjud nasos stansiyalar Loyihalangan kanallar Mavjud kanallar Shartli belgilar Suv xojaligi majmuasi Ichimlik suvi tarqatiladi Sanoat Sugorish Chorvachilik Kommunal maishiy xojalik Qarshi tumanining Yangiobod suvdan foydalanuvchilar assotsatsiyasi Aralovul mahallasi

Ko rsatgi chlar Suv xo jaligi kompleksi qatnashchilari Kommunal maishiy xo jaligi Sanoat Sug orish Asosiy SXK qatnashchilarining yig indisi Variant Kapital mablag l ar, mln.so m Yillik harajatla r, mln.so m Yalpi daromad, mln.so m , ,6 4Rentabill ik, % 8,61,5 29,429,529,212,912,812,750,947,843,4 5Foyda, mln.so m , Umumiy iqtisodiy samarad orlik koeffitsie nti 19,821,627,619,821,627,619,821,627,6---- Har xil davrlar uchun suv xojaligi majmuasini tuzish uchun ketgan xarajatlar va ularning samaradorligi 3-jadval

Xulosa Tanlangan reprezintativ hududda Qashqadaryo oqimi necha foizda taminlangan bolsa ham (P=50,75,85,95%) suv yetarli darajada.Buni matematik statistika usuli va tenglama isbotlab turibdi. Ammo shu reprezintativ hududda iqtisodiy tarmoqlarni rivojlanishi Ayrum kanali bilan bogliqligi tufayli hududga doimiy suvni taminlash maqsadida innovatsion modernizatsiyalashgan qurilmalar taklif qilingan va BMT ning Taraqqiyot dasturi OzIXB nomli loyiha asosida joriy qilinmoqda. Reprezintativ hududda iqtisodiy tahlil shuni korsatadiki, sanoatni rivojlantirish va sabzavotlarni yetishtirish yuqori rentabillikni beradi. Taklif qilingan qurilmalar hududda sarflanayotgan ichimlik miqdorini boshqa iqtisodiy tarmoqlarga foydalanmasdan kamayishiga olib keladi va sugorishga ishlatiladi, natijada insonlarning farovon hayot kechirishlariga imkon tugiladi. Nafaqat bizning, balki butun dunyoning ham eng oliy maqsadi shu hisoblanadi.

Adabiyotlar Jami foydalanilgan adabiyotlar soni 26 ta. Quyidagilar asosiylari. Karimov I. A. Ozbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida asari.,, 2012 yil 72-bet. Valiev X., Murodov Sh.O., Xolboev B., Borov R., Suv resurslaridan mukammal foydalanish va muxofaza qilish. -. Aloqachi b Murodov Sh.O., Xolboev B.M.. Ubaydullaev G'.Z. Suv resurslaridan mukammal foydalanishning shakliy loyihasini tuzish boyicha ilmiy – uslubiy qollanma. Qarshi. « Nasaf» b Murodov Sh.O., Xolboev B. M., Otaqulov U.X. Monitoring, Oxrana i vospoleniya vodno – zemelnix resursov yuga Ozbekisana. – Lugansk – 32 b Abdullaeva S.I. va boshqalar Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Qarshi – b Ahmatqul Ergashev. Umumiy ekologiya – T.: Ozbekiston 2003 – 320b. Birlashgan Millatlar Tashkilotining iqlim ozgarishi ramkaviy konvensiyasi boyicha Ozbekison Respublikasining birinchi milliy axborot. T.; Ozgidrometeoizdat – 137b Internet sayt. w.w.w. Nature.uz