Қарағанды ж. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік Е. А. Бөкетов атындағы университеті Мамандық : 5B – « Заңтану » Жұмыс түрі : Дәріс Азаматтық құқықтық қатынастар Автор : Сағаткәрім Тоғжан Ерболқызы

Қарастырылатын басты сұрақтар 1. Азаматтық құқықтық қатынас түсінігі және олардың түрлері. 2. Азаматтық құқықтық қатынастар элеметтері. 3. Азаматтардың құқық қатынастарының мазмұны. 4. Азаматтық құқықтық катынастарының жіктелуі. 5. Азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болу, жойылу және өзгеру негіздері

Азаматтық құқықтық қатынастар Азаматтық құқықтық қатынастар денегіміз – қоғамдағы азаматтық- құқықтық нормалармен реттелетін мүліктік және мүліктік емс қатынастар және олар өзара азаматтық субъективтік құқықтармен және міндеттермен тығыз байланысты болып келеді.

4) Бұзылған азаматтық құқықтарды сот тәртібімен қорғау 3) Жауапкершілік – келтірілген шығынның орнын толтыру сипатында болады 2) азаматтық- құқықтық қатынастардың пайда болуының басты негізі болып шарт табылады 1) Азаматтық –құқықтық қатынас субъектілері бір- бірінен тәуелсіз және тең құқылы Азаматтық- құқықтық қатынастардың басты ерекшеліктері

Азаматтық-құқықтық қарым- қатынастардың элементтері 4) Азаматтық құқықтың мазмұны 3) азаматтық- құқықтың нисаны 2) азаматтық- құқықтың объектісі 1) азаматтық- құқықтың субъектісі Элеметтері

Азаматтық-құқықтағы субъект – азаматтық қарым- қатынастарды қалыптастырушы тұлға 1) Жеке тұлға 2) Заңды тұлға (АК 33-бап) 3) Мемлекет а) реттеуші, қалыптастырушы б) қатынасқа түсуші Резидент (ҚР азаматы) Бейрезидент (шетел азаматы және азаматтығы жоқ тұлғалар)

Субъектілер, оның ішінде жеке тұлғалар, мынадай 2 элемент арқылы қатынасқа түседі 1)Азаматтың есімі Адамның тумысынан берілетін аты, тегі, өз еркі бойынша әкесінің аты 2) Азаматтың тұрғылықты микен- жайы Азаматтың тұрақты н/е тұратын елді микені

Азаматтық кодекстің 12- бабина сәйкес жеке тұлға деп: 1) Қазақстан Республикасыны ң азаматтары 2) Шет елдердің азаматтары 3) Азаматтығы жоқ адамдар

Құқық қабілеттілік Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдаллоды. Азаматтық құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталлоды, яғни анна құрсағынан тірі туып, жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып есептеледі.

Азаматтардың әрекет қабілеттілігі Азаматтардың әрекет қабілеттілігі денегіміз, азаматтың әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық әрекет қабілеттілігі оның ууужасы мен психикалық жағдайына қатысты келеді.

Азаматтардың әрекет қабілеттілігі: Толық – АК-тің 17- бабина сәйкес әрекет қабілеттілігі кәмелетке толғанда толық көлемде пайда болады. АК-тің 17-бабының 2- тармағына сәйкес 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап толық әрекет қабілеттігіне ие болады. Ішінара – немсе толық емс әрекет қабілеттігі. а) ууужасы кәмелетке толмаған жас аралығындағылар; (АК 22-б.,1-т.) б) ууужасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар; (АК 23-б.) Шектеулі – спирт ішімдіктеріне н/е есірткі заттарға салону салдарынан өзінің отбасын материалдық жағынан ауры жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігін сот шектеуі мүмкін. оған қамқоршылық белгіленеді (АК 27-б.)

Хабар ошарсыз кэту (АК 28-б) 1. Мүдделі тұлғаның өтініші; 2. Тұрғылықты микен-жайында кем легенде 1 жил болмауы; 3. Заң талаптарына сәйкес оның қайда екенін анықтау мүмкін емс жағдайда. 4. Хабар-ошарсыз кетті деп санналған адамның мүлкіне сот шешімінің негізінде қорғаншылық белгіленеді.

Азаматты өлді деп жариялау (АК 31-б) 1. Мүдделі тұлғаның өтініші негізінде; 2. Тұрғылықты микен-жайында кем легенде 3 жил болмауы; 3. Адам өміріне қауіп төнетін жағдайда жоғалса – 6 ай; 4. Әскери адамдар соғыс немсе әскери іс-әрекеттер салдарынан жоғалып китсе, соғыс аяқталысымен – 2 жил.

Азаматтық-құқықтық қатынас объектісі Азаматтық-құқықтық қатынас объектісі түрінде оның субъектілерінің материалдық және жеке материалдық емс игіліктерге бағытталған әрекеттері мен нақты азаматтық құқықты қалыптастырушы жағдайларды жатқызамыз. Объект денегіміз – азаматтық құқықтық қатынастар қалыптасқан субъектілердің арасында айналымға түсетін мүліктік және жеке мүліктік емс игіліктер мен құндылықтардың жиынтығы. (АК 115 б.) АК азаматтық-құқықтар объектілеріне арнаулы 3-тарауды бөлген, ол, негізінен, азаматтық құқықтар объектілерінің және ақша, бағалы қағаздар секілді маңызды әрі ерекше объектілердің құқықтық режимінің жалпы мәселелерін реттейді.

Мүліктік емс қатынастар Ақпарат Интеллектуалд ық меншік нәтижелері Жұмыс және қызмет Мүлік – зат сипатындағы Азаматтық- құқықтық объектілерін мынандай түрлерге жіктеу арқылы зерттеуге болады:

Мүліктік қатынас деп мүліктік – құнды қатынастарға қатысушылар осы қатынастарды құрған материалдық қажеттіліктер болып табылатын еңбектің саны мен сапасын өзара бағалай лада деп анықтайды. Жеке мүліктік емс қатынастар өз кезегінде осы қатынастарға қатысатын азаматтардың, тұлғаның дара қасиеттерін өзара бағалау жағдайларын қарастырған.

Интеллектуалдық меншік АК-тің және өзге де заң актілерінде белгіленген риттер мен тәртіп бойынша азаматтың немсе заңды тұлғаның шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне және оларға теңестірілген заңды тұлғаны дараландыру құралдарына, жеке немсе заңды тұлғаның өзі орындайтын жұмысының немсе қызметінің өнімдеріне (фирмалық актау, қызмет көрсэту белгісі және т.б.) ерекше құқығы танылады. (АК 125 б.)

Жұмыс нәтижесі ретінде материалдық результаты бар, ал қызмет нәтижесі ретінде материалдық результаты жоқ қатынастарды аламыз. Ақпарат – бұл материалдық нысанда бейнеленген немсе материалдық құндылық жөніндегі белгілі бір хабар.

Азаматтық-құқықтық қатынастардың мазмұны Азаматтық-құқықтың тағы да бір қажетті элементтінің бірі ретінде мазмұны қарастырылады. Мазмұны деп осы азаматтық қатынасты қалыптастырушы тараптардың арасындағы негізгі құқықтары мен міндеттерін айтамыз. Шын мәнінде, құқықтық қатынастар денегіміз – бұл адамдардың құқықтармен және міндеттермен өзара байланыстылығы. Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқықтары мен субъективтік міндеттері оның мазмұнын құрайды.

Субъективтік құқық денегіміз - құқық берілген адамның байқалатын мінез-құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Ол құқық берілген адамның белгілі дәрежеде өзінің әрекет эту (әрекет эту құқығы) мүмкіндігінен немсе міндетті адамант белгілі бір әрекеттер жасауды (бөгде әрекеттер құқығы) талап эту мүмкіндігінен көрінеді. Мәселен, автордың шығармасын жариялау құқығы, оған қол сұғылмау құқығы оның өз әрекеттерімен жүзеге асырылуы мүмкін. Керісінше, жалға берушінің өз мүлкін жалға беру шартында көрсетілген мерзім өткен соң қайтару жөніндегі құқығын міндетті адамның тиісті әрекеттер жасауынсыз жүзеге асыру мүмкін емс.

Құқықтық қатынастар мазмұнын құрайтын элементтер Құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын элементтер – субъективтік құқықтар өзіндік және берілетін субъективтік құқықтарға бөлінуі мүмкін. Иелерімен тығыз байланысты құқықтар өзіндік құқықтар деп аталлоды (мысалы, белгілі бір аппараттың өнертапқышы атаку құқығы), осыған орай, барлық басқа өкілеттіктерді берілетін құқықтар деп атаймыз.

Субъективтік міндет Субъективтік міндет денегіміз – міндетті адамның байқалуға тиісті мінез-құлқының заңды жолмен қамтамасыз етілген шарасы. Құқықтық қатынастардың бір тарабындағы субъективтік құқықтың міндеті адамант белгілі бір әрекеттерді жасауды талап этуіне келесі тараптардың осындай әрекеттер жасауға бағытталған субъективтік міндеті сайт келеді. Демек, құқық берілген адамның белгілі бір әрекеттер жасау жөніндегі субъективтік құқығына құқықтық қатынастардың келесі қатысушының бұл құқықты жүзеге асыруға кедергі жасамау, оны бұзбау міндеті сәйкес келеді.

Азаматтық-құқықтық қатынастардың нисаны Азаматтық-құқықтың нисаны деп жоғарыдағы жағдайларды рәсімдеу тәртібін айтамыз. Мысалы, азаматтық қатынасты ауызша не жазбаша нысанда рәсімдеу. Егер кез-келген азаматтық қатынастарды қатысушылар ауызша айткен бокса, ол ауызша жасалған нысан болады. Егер кез-келген азаматтық қатынастарды жасау кезінде жазбаша түрде орындалуын қажет есть және жасалса, бұл жазбаша нысан болады.

Жазбаша нысан болу шарттары: 1.Келісім құны жүз айлық есептік көрсеткіш жоғары сомада болуы; 2.Субъектінің бірі заңды тұлға болуы; 3.Мемлекеттік тіркеуді қажет есть; 4.Мерзімі бойынша 1 жилдан асатын бокса.

Азаматтық-құқықтық қатынастарды жіктеу Азаматтық қатынастарды мынандай түрлерге болады: жіктеуге 1.Азаматтық құқық көлеміне байланысты: мүліктік және мүліктік емс; 2. Реттеу тәсіліне байланысты: заттық және міндеттемелік; 3.Тұлғаның құқықтық жағдайына байланысты: абсолюттік және салыстырмалы.

1Мүліктік азаматтық-құқықтық қатынастардың объектісі материалдық игіліктер мен құқық (мүлік) болып табылады. Азаматтық заңдармен тауэр-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар жатады. (АК 1 б.) Адамның жеке басына қатысты материалдық емс құқықтар мен игіліктер – ар-намыс, қадір-қасиет, іскерлік бедер және интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелерінде (авторлық құқығы, шығармаға қол сұғылмау құқығы және т.с.с.) пайда болған қатынастарды мүліктік қатынастар деп атаймыз.

2) Заттық құқықтық қатынастарда құқық берілген субъектінің затқа өзінің әрекетімен ғанна жүзеге асатын құқығы болады («әрекет эту» құқығы). Заттық құқықтың субъектісі өзінің затқа денег мүддесін басқа адамдардың көмегіне жүгінбестен, затқа тікелей әсер эту жолымен қаннағаттандыра аллоды. Атап айтқанда, меншік құқықтық қатынастары заттық құқықтық қатынастар болып табылады. Меншік иесі өзіне тиесілі затты иеленуге, пайдалануға және оған билік этуге құқылы, ал міндетті субъектілер - қандай да бір әрекеттер жасамауы тиіс, оларға меншік иесінің өз құқығын жүзеге асырауына кедергі жасамау жөнінді енжар міндет жүктеледі. Міндеттемелік құқық субъектісінің затқа денег мүддесі басқа адамның белгілі бір әрекеттер жасауы жолымен қаннағаттандырылуы мүмкін. Міндеттемелік құқықтық қатынастарда құқық берілген адам міндетті адамант белгілі бір әрекеттен жасауды талап этуге құқылы (бөгде әрекет құқығы). Зат қашан да заттық құқықтық қатынастардың объектісі болып санналлоды, ал міндеттемелік қатынастардың объектісі - зат болмауы мүмкін. Мысалы, интеллектуалдық қызметтің нәтижесі - әдеби шығарма.

3 ) Абсолюттік құқықтық қатынастарда құқық берілген адамға міндетті ретінде үшінші адамдардың беймәлім тобы қарсы тұрады, мұндай құқықтық қатынастарда іс жүзінде әркім және барша жұрт міндетті болып шығады. Мысалы, меншіктің құқықтық қатынастары абсолюттік қатынастарға жатады, мұнда меншіктің субъективтік құқығына барлық үшінші тұлғалардың бұл құқықты бұзбау, оны жүзеге асыруға кедергі жасамау міндеті ұштасады. Салыстырмалы құқықтық қатынастарда нақты адам (адамдар) міндетті болып табылады. Салыстырмалы құқықтық қатынастар құқық берілген тараптың да, міндетті тараптың да нақты тұлғаларын байланыстырады, яғни дербестелген болып табылады. Мәселен, зиян келтірген адам жәбірленушіге зиянның орнын толтыруға, сатып алушы өзі сатып алған заттың құнын төлеуге міндетті. Кез келген адам абсолюттік құқыты бұза аллоды, ал салыстырмалы құқықты міндетті адам ғанна бұза аллоды. Мысалы, мердігер атқарған жұмыстың ақысын талап эту құқығын тек тапсырыс беруші бұза аллоды.

Қолданылған әдебиеттер : ҚР Азаматтық Кодексі, 2010 жил Жеті жарғы. Ғ. Төлеуғалиев. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы : 1- том. Алматы : Жеті жарғы Жауапты ред.: М. К. Сүлейменов, Ю. Г. Басин. Азаматтық құқық : 1- том. Алматы : « КазГЗУ - дің Жеке құқық ғылыми - зерттеу институты » Под ред.: А. П. Сергеева, Ю. К. Толстого. Гражданское право : 1- том. Москва : « ТК Велби »