Жер сілкінісі; Табиғи өрттер; Өрт болған жағдадағы әрекеттер; Сіздің пәтеріңіз жанған жағдада не істеу керек; Көліктегі өрт;

Жер сілкінісі кенеттен пайда болады ж ә не қ ас қ а ғ ымда ө теді. Жер сілкінісі б ұ л жер қ ыртысында, немесе мантияны ң ү сті ң гі б ө лігінде кенеттен бол ғ ан қ оз ғ алыс пен жаратылыс н ә тижесінде пайда бол ғ ан, елеулі ауыт қ у т ү рінде, ү лкен қ ашы қ ты ққ а таралатын жер асты д ү мпуі мен жер астыны ң қ оз ғ алысы. Б ұ л құ былыс жер асты д ү мпулерінен, тербелістен болады. Ә зірге ғ алымдар жер сілкінісі қ ашан, қ айда, қ анша уа қ ыт болатынын ж ә не қ андай зардап ә келетінін тура басып айта алмай отыр. Сейсмикалы қ станцияларды ң к ө рсетулері – д ә л емес. Жыл сайын жер бетінде 100-ден аса ү лкен жер сілкіністері болып т ұ рады. Жер сілкінісіні ң уа қ ытын болжау қ иын.

Жер қ ыртысыны ң тектоникалы қ қ оз ғ алысын тудыратын жер сілкінісі ө те жой қ ын болып келеді. Жер сілкінісіні ң барысында адамдар қ аза болады, ү йлер, жолдар, к ө пірлер, каналдар, то ғ андар мен бас қ а да инженерлік ғ имараттар, су құ бырлары, канализация, электр беру ж ү йесі қ ирайды, байланыс желісі б ұ зылады, қ ар к ө шкіні, сел, сыр ғ ыма мен қ опарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар құ лайды, адамдар ғ а ү рей болады. Су асты ж ә не су жа ғ алауында ғ ы жер сілкінісі кезінде, те ң із т ү біні ң қ оз ғ алыс н ә тижесінде те ң ізді ң гравитациялы қ тол қ ындарынан цунами пайда болып, құ рылыста ү лкен б ү лінушілік жасайды.

Жер сілкінісіні ң жой қ ын к ү ші оны ң ә серінен болатын апаттары к ө пшілікке м ә лім. Ө йткені Қ аза қ станны ң 450 мы ң шаршы километр аума ғ ында жер сілкіну қ ауіпі бар. Б ұ л айма қ та 6 миллионнан астам халы қ т ұ рады, 27 қ ала, 400-ден астам елді мекендер бар. Елімізді ң 40 пайыз ғ а жуы қ ө ндірістік ә леуеті осы айма қ та шо ғ ырлан ғ ан.

Шы ғ ыс Қ аза қ стан, Алматы, Жамбыл, О ң т ү стік Қ аза қ стан, Қ ызылорда, Ма ңғ ыстау облыстары мен Алматы қ аласы сейсмикалы қ қ ауіпті айма қ та орналас қ ан. Онда ө нерк ә сіпті ң негізгі қ орыны ң 30%-ы шо ғ ырланып, т ұ р ғ ын ү й қ орыны ң 35%-на жуы ғ ы орналас қ ан, Республика хал қ ыны ң 40%-ы т ұ рады. Жер сілкінісіні ң қ ауіпті бар айма қ тарда ірі қ алалар мен елді мекендер, гидротехникалы қ ғ имараттар мен зиянды ө нерк ә сіп орындары, жасанды ж ә не су қ оймалары, жарыл ғ аш ж ә не улы материалдар қ оймалары орналас қ ан. Т ұ р ғ ын ү й ал қ абыны ң б ұ зылуымен қ атар тізбеленген объектілерді кейбіреулеріні ң б ұ зылуы, о ң алмайтын экологиялы қ ө згеріске алып келуі м ү мкін. Инженерлік желілер мен коммуникацияларды ң жер сілкінуді ң салдарынан б ұ зылуы аса қ ауіпті.

Жер сілкінісі кезіндегі қ ондыр ғ ы мен ғ имаратты за қ ымдалуынан шегілген залал ғ имаратты ң ө зіні ң за қ ымдалуынан шеккен шы ғ ыннан біршама есе асып т ү седі. Жер сілкінісіні ң бірге ө рт пайда болып, геологиялы қ ортаны ң экологиясы б ұ зылады, қ опарылма, сыр ғ ыма, сел тас қ ыны ж ә не т.б. шаруашылы ққ а қ осымша залал ә келеді. Жер сілкінісіні ң жанама шы ғ ыны да орасан зор: ө ндірістік циклді ң уа қ ытша то қ тауы, е ң бек ресурстарыны ң зардапты жою ғ а тартылуы ж ә не та ғ ы бас қ алар. Сонымен қ атар к ө лік жолдарыны ң за қ ымдануына, т ұ р ғ ын ү й т ұ рмысты қ жа ғ дайды ң нашарлануына, халы қ ты ң апат айма ғ ынан кетуіне, жерасты д ү мпуіні ң қ айталануын к ү туіні ң н ә тижесінде адамдарды ң ұ нжыр ғ ысыны ң т ү суіне ә келіп со ғ ады.

Жер сілкінісі салдарыны ң аса ауыр т ү рлері ғ имараттар мен ү йлерді сейсмикалы қ к ү шейту бойынша ж ұ мыстар жер сілкінісі қ ауіпті ескерусіз ж ү ргізілетін құ рылыс пен ғ имараттарда пайда болады. Б ұғ ан мысал ретінде со ңғ ы жылдары Қ аза қ станда бол ғ ан жер сілкіністері салдарын келтіруге болады ( Құ лан ауданы Жамбыл облысы). Халы қ ты, аума қ ты ж ә не шаруашылы қ объектілеріні ң ы қ тимал жер сілкінісінен қ ор ғ ау ма қ сатында ғ ы шаралар мыналарды қ амтиды: сейсмологиялы қ ба қ ылау мен жер сілкінісіні ң болжамыны ң республикалы қ ж ү йесін дамыту; сейсмикалы қ аудандастыру сапасын жа қ сарту; сейсмикалы қ т ө зімді ғ имараттарды жобалау ж ә не салу; халы қ ты ң сейсмикалы қ білімін жа қ сарту; бас қ ару; хабарлау мен байланыс ж ү йелерін т ұ ра қ ты дайынды қ та болуын ұ йымдастыру; дамыту ж ә не қ олдау; жер сілкінісі кезінде Азаматты қ қ ор ғ аныс к ү штерін тарту ж ә не т ұ ра қ ты дайынды қ та ұ стау. Азаматты қ қ ор ғ аныс к ү штері мен құ ралдарыны ң ж ә не ө зге де шаралар ғ а жер сілкінісі салдарын жою жоспарына с ә йкес ө зге де шаралар ғ а басшылы қ жасау.

Жер сілікінісі кезінде ғ имарат ішіндегі кез келген адам тірі қ алу м ү мкіндігін арттыру, жара қ аттан са қ тану ү шін д ү мпуді алдын ала к ү те т ұ ру ғ а болатын, салыстырмалы қ ауіпсіз орынды білуге тиіс, ал д ү мпу ая қ тал ғ аннан кейін ғ имараттан тез шы ғ ып кету керек. Т ұ тас ішкі қ абыр ғ аларды ң ойы қ тары, қ абыр ғ аларды ң б ұ рыштары, есік жа қ тауыны ң ортасы, мы қ ты ү стел, бела ғ аш ө тетін жер е ң қ ауіпсіз орындар болып табылады.

Қ аза қ стан Республикасында таби ғ и ө рттерді ң негізгі т ү рлері ландшафты ө рттер – орман, орманды дала ж ә не дала ө рттері болып б ө лінеді. Орманда ғ ы ө ртті с ө ндіруді ң негізгі жолы суды пайдалану, ал м ү мкін болма ғ анда ө ртті қ олда бар құ ралдармен с ө ндіруге к ү ш салады. Мысалы, отты топыра қ пен к ө му, отты ң шо ғ ын б ұ тамен жанып кетен жерге қ арай сыпыру, қ арсы от қ ою, тула қ ты немесе киізді пайдалану т.с.с. Орманда ғ ы ө рттерді ң 80 пайызы халы қ ты ң е ң бек немесе демалыс орындарында ө рт қ ауіпсіздігі шараларын б ұ зуынан, сондай- а қ орманда а қ аулы техниканы пайдалану н ә тижесінде болады.

Орманны ң жо ғ ар ғ ы жа ғ ында ғ ы ө ртті с ө ндіру қ иын, сонды қ тан оны кедергі жасау, к ү йдіру ж ә не суды пайдалану ар қ ылы с ө ндіреді. Б ұ л жа ғ дайда кедергіні ң ені а ғ аш биіктігінен кем болмауы керек, ал жо ғ арыда ғ ы ө рт аума ғ ыны ң алдында ғ ы к ү йдірілетін кедергіні ң (жерді ң ) ені кемінде м ө рт қ анаттарыны ң алдында кемінде 50 м болу ғ а тиіс. Ө рт адамдар ғ а психологиялы қ т ұ р ғ ыдан ү лкен ә сер етеді. Тіпті кішігірім ө ртті ң ө зінде адамдарды жаппай ү рей билеуі адам шы ғ ынына ә келуі м ү мкін. Ө зін- ө зі ұ стап ү йреген адам қ иын с ә тте ө з ө мірін құ т қ арып қ ана қ оймай, бас қ а адамдарды, материалды қ құ ндылы қ тарды да құ т қ ара алады.

Егер сіз орман ө ртін с ө ндіру ж ө ніндегі топ қ а кірсе ң із панахана орны мен о ғ ан апаратын жолдарды жа қ сы білуі ң із керек. Оттан қ ор ғ айтын киім киіп, керекті жара қ тарды (адамда ғ ы м ү мкіндігішне арнайы киім, противогаз, каска, т ү тіннен қ ор ғ айтын маска) пайдалану керек, ә р топта сол айма қ ты жа қ сы білетін жол серік бол ғ аны д ұ рыс. Егер т ү тіндеу айма ғ ында ғ ы к ө ру шегі 10 метрден аспаса, ода о ғ ан кіруге болмайды. Ө рттен адамдарды құ т қ ару кезінде ө те жылдам ә рі тиімді қ имылдау қ ажет, себебі т ү тін, улы газ, жо ғ ары температурада ғ ы ысты қ, ғ имаратты ң құ лауы, тез жанатын ж ә не улы газ б ө летін заттарды ң болуы сия қ ты қ ауіптер кез-келген жерден шы ғ уы м ү мкін. Жан ғ ан ғ имарат ар қ ылы ү сті-бас қ а ыл ғ ал мата (киім) жауып, т ү тіннен жо ғ арылай немесе тізерлей қ оз ғ алу керек.

К ө п қ абатты ғ имараттарда, егер подъезден шы ғ у ғ а м ү мкіндік болмаса, балконды, апатты қ люк пен балконда ғ ы баспалды қ ты, к ө рші подъезд ар қ ылы, құ т қ ару ғ а арнал ғ ан т ө бені ң люгін пайдаланы ң ыз. Құ т қ ару ж ұ мысына қ атысатын адам, ал ғ аш қ ы медициналы қ к ө мекті к ө рсете білуге тиіс.

Т ұ р ғ ын ү й секторында ө рттер жиі болады. Ө рттерде адамдар жиі қ аза болады. Сонды қ тан бізді ң ке ң естерімізді та ғ ы да о қ ы ң ыздар, керегі болар. Егер сіз ө рт к ө рсе ң із, ә рине, бірден ө рт с ө ндірушілерді ша қ ыры ң ыз, 01 қ ызметіні ң телефонистіні ң с ұ ра қ тарына ай қ ын жауап бері ң із. Қ ай жерде жанып жат қ анын, ө зі ң ізді ң телефоны ң ызды ң н ө мірін, аты-ж ө ні ң ізді ж ә не қ абатты ай қ ын айты ң ыз. Бас қ а с ұ ра қ тар қ ойса да ренжіме ң із (мысалы, неше подъезд, қ алай жетуге болады), ө рт бол ғ ан жа ғ дайда қ ажетсіз с ұ ра қ тар қ ойылмайды. М ү мкіндік болса, ө рт с ө ндіру к ө ліктері ң қ арсы алы ң ыз. Осыны ң б ә рі арты қ минуттарды са қ тайды.

Егер сіз т ү тінні ң исін сезсе ң із, сым немесе электр құ ралы жанып жатпа ғ анды ғ ын тексері ң із. Егер т ү тін подъезден келсе, дереу шаралар қ олданы ң ыз. Не болып жат қ анын аны қ тау ғ а тырысы ң ыз. Біра қ абайлап қ имылдау керек: п ә терден шы ққ ан со ң есікті жабы ң ыз, ә йтпесе п ә тері ң із подъезді ң т ү тіні шы ғ атын ү лкен т ү тіндік болады ж ә не оны ң ішінде ж ө ндеу ж ұ мыстарын жасамай т ұ ру ғ а болмайды. Ал егер т ү тін демалуы ң ыз ғ а қ ауіпті болса, т ө менге т ү спе ң із – 01 телефонына қ о ң ырау со ғ ы ң ыз. Осындай жа ғ дайда адамны ң ү йден ж ү гіріп шы ғ у ә рекеті зардап қ а ә келіп со қ тырады. Есікті жабы ң ыз, тесіктерді, желдету тесіктерді сулы ш ү берекпен жабы ң ыз да, ө рт с ө ндірушілерді к ү ті ң із. Ү йден шы ғ у ғ а тырыспа ң ыз (тек егер сіз бірінші қ абатта т ұ рмаса ң ыз), тіпті лифтпен т ү спе ң із. Екі- ү ш баспалда қ аралы ғ ынан ө тіп, жану ө німдерімен улану ғ а болады, ал лифтті ө рт кезінде кез келген уа қ ытта с ө ндіріп тастауы м ү мкін.

Егер бас қ алар ө рт с ө ндіру к ү зетін ша қ ыр ғ ан болса да, ө зі ң із де телефон со ғ ып, қ ай п ә терде отыр ғ аны ң ызда хабарла ң ыз. Б ұ л а қ парат рация ар қ ылы ө рт орнына беріледі ж ә не қ ажетті жа ғ дайда ө рт с ө ндірушілер сізге к ө мегін тезірек к ө рсетеді: ә р п ә терді ң ( қ она қ ү й б ө лмелеріні ң ) есігін б ұ зып аш қ аннан г ө рі на қ ты адреспен ж ү рген тезірек болады. Ә рине, ө рт біткенше п ә тері ң ізде отыруы ң ыз ғ а болады, тек егер сіз а ғ аш қ ал қ алары, бал қ андары, желдеткіш қ ораптары жо қ қ азіргі заман ғ ы ү йде т ұ рса ң ыз. Ә рине, ә р есті адам ескертусіз авариялы қ шы ғ улар қ ай жерде орналас қ анын алдын ала бай қ айды. Біра қ қ ай ғ ылы о қ и ғ алар адамдарды ң к ө бісі экстремальды жа ғ дайларда кірген жолымен құ т қ арылу ғ а тырысатынын ку ә ландырады.

Оттан кейде ө ту қ ажет болады. Біра қ ол ү шін от фронтыны ң терендігін ж ә не одан ар ғ ы жолды білу керек. Егер сіз б ә рін д ұ рыс есептесе ң із, онда м ү мкіндігінше тері ң ізге от тигізбеуге тырысы ң ыз – бас киім, пальто киіп, к ө рпе жамылып, осыны ң б ә рін сула ң ыз. Дем алмау ғ а дайын болы ң ыз. Ойша барлы қ жолды ө тіп шы ғ ы ң ыз, содан т ө рт ая қ тап немесе е ң бектеп шы ғ атын жол ғ а қ арай ж ү рі ң із. Отты жерден ж ү гіріп ө туге болады (ж ү гіру кезінде дем алма ң ыз). Егер сіз есінен танып қ ал ғ ан адамды шы ғ арса ң ыз, оны ң ү стін сулы ш ү берекпен немесе к ө рпемен жабы ң ыз. Адамны ң ү стіндегі киім жан ғ ан жа ғ дайда, оны ң ж ү гіруіне жол берме ң із (от тез жанады), ү стіне ты ғ ыз ш ү беректі жабы ң ыз, аса қ ажетті болса жы ғ ып құ латы ң ыз. Ө рт с ө ндіргішті қ олданбау ғ а тырысы ң ыз, ө йткені адамны ң терісі за қ ымданады. Та ғ ы да бір қ айталайы қ – тек бас қ а м ү мкіндік болма ғ ан кезде ғ ана т ү тінді жерден ө туге болады. Ө рт кезінде т ү тін мен отпен қ атар адамны ң қ ор қ ынышы да қ ауіпті екендігін ә р ө рт с ө ндіруші біледі.

Егер сіз қ олдан ғ ан шаралар ғ а қ арамастан, п ә терге немесе қ она қ ү йді ң б ө лмесіне т ү тін ж ә не ысты қ кірсе, балкон ғ а шы ғ ып, құ т қ арушылар ғ а белгі беру қ ажет. Сонымен бірге сіз алдын ала батарея ғ а қ ол астында ғ ы заттарды (мысалы,а қ жайманы немесе теледидар антеннасыны ң сымын) байлап, ернеуге шы ғ а аласыз. Байлан ғ ан ай жаймалармен немесе ар қ анмен т ү су қ ауіпті, біра қ кішкентай биіктіктен болады. Ө рттен қ ор ғ ануды ң е ң басты т ә сілі - оны ң себебі ө зі ң із болмау. Қ арапайым ұқ ыптылы қ пен т ұ р ғ ындарды ң т ұ рмысты қ м ә дениеті ж ү здеген ө рт с ө ндіру командаларына қ ара ғ анда ә р қ аланы ө рттерден к ө бірек са қ тайды.

Ө рт с ө ндірушілерді ң д ә ст ү рлі кепілдемелері: - еш қ ашан т ө секте жатып шылым шекпе ң із; - балаларды отты қ олдану ғ а ү йреті ң із; егер сіз олар ғ а ә бден сенбесе ң із, оларды ң қ олына сірі ң кені ң т ү суіне жол берме ң із; - қ осыл ғ ан электр құ ралдарын қ араусыз қ алдырма ң ыз, ә сіресе ү тіктерді, жылыт қ ыштарды, теледидарларды; - қ олдан жасал ғ ан электр құ ралдарын қ олданбау ғ а тырысы ң ыз; - бір розетка ғ а ү лкен қ уатты бірнеше т ұ рмысты қ құ ралдарды қ оспа ң ыз; - электр сымдарыны ң жа ғ дайын бай қ ап ж ү рі ң із, ө зі ң ізді ң қ ауіпсіздігі ң ізге ү немдеме ң із, электр қ ал қ анында жучок қ олданба ң ыз; - газ плитаны ң ү стіне лактарды ж ә не бояуларды қ ыздырма ң ыз, плитаны ң ү стінде киімдерді кептірме ң із; - шатырлар ғ а, жерт ө лелерге, балкондар ғ а, эвакуация жолдарына б ө тен заттар қ ойып, шашпа ң ыз, балкондарда жанатын заттарды са қ тама ң ыз – бір п ә терден бірнеше қ абаттар ғ а бар ғ ан тік ө рттер болу о қ и ғ алары белгілі; - тек ө зі ң ізді ң п ә тері ң ізді ң қ ауіпсіздігіне ғ ана емес, ү йді ң, ауланы ң қ ауіпсіздігіне к өң іл аудары ң ыз: шатырлар ж ә не жерт ө лелер кездейсо қ адамдардан жабы қ болу керек; т ұ р ғ ын ү йдегі кез келген шаруашылы қ ж ұ мыстар (жерт ө ледегі шеберханалар, д ә некерлеу ж ұ мыстары) қ ауіпті – б ұ зушылы қ жа ғ дайында ө зі ң ізді ң ө рт қ ада ғ алау инспекторынан к ө мек с ұ ра ң ыз.

Шынында, ө рт – б ұ л орта қ ба қ ытсызды қ, егер ө рт с ө ндірушілер жан ғ ан п ә терді бірден с ө ндірсе де, су бірнеше қ абат қ а а ғ ып кетеді. Айтпа қ шы, дамы ғ ан елдерде ө рт с ө ндіргіш ә р п ә терде ж ә не саяжайда бар. Аз ғ антай ө рт бол ғ ан жа ғ дайда сізде арнайы қ ор ғ ану құ ралы бар екенін жан ұ яда барлы ғ ы біледі.

Ө рт с ө ндірушілер біріншіден 01-ге қ о ң ырау со ғ ып, балаларды ж ә не қ арттарды шы ғ арып, тек содан кейін ө з к ү штерімен отты с ө ндіруді ұ сынады. Біра қ ә рекет ету вариантын орнында та ң дау ғ а болады, ал біз на қ ты техникалы қ с ұ ра қ тарды қ арастырайы қ. Егер теледидар жанса, оны бірден электр желісінен с ө ндіріп тастау керек, содан кейін ғ ана арт қ ы жа ғ ында ғ ы желдеткіш тесіктерінен (бір жа ғ ында т ұ рып) сумен с ө ндіру керек, немесе от бас қ а заттар ғ а тарамау ү шін (мысалы перделерге) қ алы ң к ө рпемен жауып, су ғ а немесе ө рт с ө ндіргішке ж ү гіру керек. Егер кинескоп жарылса, онда улы т ү тін қ ауіпті, сонды қ тан б ө лмеде ө зі ң із дем алма ң ыз ж ә не бас қ алар ғ а, ә сіресе балалар ғ а, ескерті ң із. Теледидарды перделерден см кем емес ара қ ашы қ ты қ та орналастыру ғ а ке ң ес береміз, оны ң ү стіне жан ғ ыш заттарды қ ою қ ауіпті. Розетка ғ а кедергісіз жол болу керек. Та ғ ы бір ма ң ызды шарт: егер теледидар б ұ зыл ғ ан болса - ә сіресе ол шытырласа, жан ғ ан резе ң кені ң иісі шы қ са, кенет ө шіп қ алса – ол ө зімен ө зі кетеді деп ү міттенбе ң із. Тез теледидарды с ө ндіріп, шеберді ша қ ыры ң ыз.

Егер ө рт п ә тері ң ізді ң ішінде басталса, ж ә не сізде ө рт с ө ндіргіш болмаса, қ ол астында ғ ы ты ғ ыз матаны (сулы жа қ сыра қ ) ж ә не суды пайдалану ғ а болады. Жан ғ ан перделерді ж ұ лып тастап, ая ғ ымен басу немесе ванна ғ а тастап, су құ ю керек. Осылай к ө рпелерді, жасты қ тарды с ө ндіруге болады. Терезелерді ашпа ң ыз, оттекті ң келуімен от одан да қ атты жанады. Сонды қ тан жанып жат қ ан б ө лмені абайлап ашу керек – от ө зі ң ізге қ арсы лап етуі м ү мкін. То қ со ғ удан аман болу ү шін, электр сымын с ө ндіру немесе су құ ю кезінде электрді с ө ндірі ң із. П ә тердегі ө ртті с ө ндірген со ң, еште ң е бы қ сып жатпа ғ анын тексері ң із. Бірнеше ма ң ызды ескертпе: ө ртте адамдар оттан емес т ү тіннен ө летінін статистика к ө рсетеді. Кейде т ү тінді бірнеше рет ж ұ ту улану ғ а жеткілікті. Сонды қ тан отты с ө ндіру кезінде барлы қ ә дістермен т ү тіннен қ ор ғ аны ң ыз, ал егер ол м ү мкін болмаса – жан ғ ан б ө лмені ң ж ә не п ә терді ң есігін жауып, п ә терден шы ғ ы ң ыз.

П ә терде ешкім қ алма ғ анын біліп қ ана п ә терден шы ғ ы ң ыз. Ә сіресе балаларды қ арау керек: қ оры ққ аннан олар шкафтарды ң ішінде, ү стел, т ө сек астында, ванна, ә жетхана б ө лмелерінде ты ғ ылып, дауыс бермейді. Т ү тінделген б ө лмеде жылжы ғ анда ө зі ң ізді ң ү йі ң ізде де адасып қ алуы ң ыз м ү мкін – осы қ ауіпті есте са қ та ң ыз. Сулы ш ү беректен демалы ң ыз. М ү мкіндік болса - ө кпе ң ізді газ қ а ғ армен немесе респиратормен қ ор ғ а ң ыз. Біра қ б ө лмедегі оттекті ң м ө лшері тез азаятынын ұ мытпа ң ыз, газ қ а ғ ардан да есі ң ізден танып қ алу м ү мкін. Т ү тінделген д ә ліздерден е ң бектеп немесе жор ғ алап ө ті ң із – т ө менде т ү тін азыра қ болады. Арты ң ыздан есіктерді жауып ж ү рі ң із. Адамдарды іздеуге ар қ анмен байланып шы ғ ы ң ыз, сізді біреу са қ тандыру керек.

Жан ғ ан резе ң кені ң, бензинні ң иісі, капотты ң астынан шы ққ ан т ү тін ж ү ргізушіге тек сыну туралы ғ ана емес, ө рт болу м ү мкіндігі туралы да айтады. Сонымен бірге қ арсы келе жат қ ан к ө ліктерді ң ж ү ргізушілеріні ң белгі берулері бай қ алма ғ ан қ ауіп туралы хабарлау болуы м ү мкін. Статистика к ө рсеткендей, ж ү з к ө лікті ң біреуі ғ ана авария кезінде ө ртенеді. Бас қ а жа ғ дайларда ө рт қ ауіпсіздігіні ң қ арапайым ережелерін б ұ зуынан, электр құ ралдары ж ү йесіне нем құ райлы ғ ынан, сонымен қ атар осы ж ү йеге білікті қ атынасты ң болмауынан басталады. Т ө гілген бензин ба қ ытсызды ққ а ә келген о қ и ғ алар аз емес: кейде жанармайды ң лап етуі ү шін гайка кілтін т ү сіріп алу жеткілікті. Ө рт с ө ндірушілерді ң бай қ ауы бойынша кей к ү ндерде шетел к ө ліктері ерекше жиі жанады. Кейбіреулер оларды ң бізді ң жолдар ғ а икемделмегендігін кін ә лайды (отын ж ә не электр ж ү йесі босайды), кейбіреулер отынны ң октан санын к ө бейтетін ә р т ү рлі қ оспаларды кін ә лайды. Та ғ ы бір т ү сіндірме бар - ә дейі ө ртеу.

К ө ліктегі синтетикалы қ материалдар былай жанады: аны қ тал ғ ан температура ғ а дейін шыдап, содан со ң ғ ана жанады, оны с ө ндіру ө те қ иын. Салонда ө рт бастал ғ ан ғ а дейін де адам к ө лікті ң ішінде бір жарым минуттан к ө п емес отыру ғ а болады – б ұ л орташа м ә ліметтер. Сонды қ тан отты ң бірінші белгілерінде к ө лікті то қ татып, жандыр ғ ыш кілтін суырып алып, қ ол тежеуішіне қ ою керек. Егер т ү тін капот астынан шы қ са, онда оны абайлап ашу керек, оттекті ң келуінен отты ң лап етуі м ү мкін. Айтпа қ шы, ж ү ру кезінде ө рт на қ капотты ң астынан басталады, біра қ темекі қ алды ғ ынан отыр ғ ыштарды ң жану о қ и ғ алары белгілі.

Отты ө рт с ө ндіргішті ң газ немесе к ө бік а ғ ысын жану оша ғ ына ж ә не ө ртті ң барлы қ ала ң ы бойынша ба ғ ыттап с ө ндіру керек. Та ғ ы бір ә діс – біртіндеп ке ң істікті ала отырып, отты ң фронтын басу. Ә рине, бірнеше ө рт с ө ндіргішті қ олдан ғ ан тиімді, сонымен қ атар к ә дімгі ө рт с ө ндіру құ ралдарыны ң комбинациясы: құ м, брезент, қ ар, су ж ә не т.б. Я ғ ни м ү мкіндік болса, ө ртті құ ю керек – с ө ндіру қ ар қ ындылы ғ ы ө те ма ң ызды. Осы уа қ ытта ө з қ ауіпсіздігі ң ізді де ұ мытпа ң ыз – қ олдары ң ыз бензинде, киімі ң із оны ң буымен иісі сі ң ген болуы м ү мкін. Ө рт қ ауіпсіздігі ережелерімен отыны а ққ ан ж ә не электр ж ү йесі б ұ зыл ғ ан к ө лікті гаражды ң ішіне қ ою ғ а тыйым салынады.

Гараж ғ а мынандай шек қ ойылады: к ү нделікті т ұ рмыста пайдаланатын заттарды, 20 литрден к ө п бензинді, 5 кг к ө п майлайтын материалды са қ тау ғ а тыйым салынады; гаражды ң ішінде к ө лікті бояу ғ а, от ж ә не электр пісіру ж ұ мыстарымен байланысты ж ө ндеу ж ұ мыстарына тыйым салынады; қ оз ғ алт қ ышты жылыту ү шін шыра қ ты қ олдану ғ а тыйым салынады; б ө лшектерді керосинмен, бензинмен т.б. жан ғ ыш заттармен жуу ғ а тыйым салынады; пайдалан ғ ан м ұ най ө німдерді канализация ғ а немесе гараж айма ғ ына т ө гуге тыйым салынады. Аккумулятор батареясын қ айтадан зарядтау да қ ауіпті - ө йткені осы уа қ ытта бос сутегі б ө лінеді. Ол ауамен қ осыл ғ ан кезде ұ ш қ ыннан жарылуы м ү мкін. Сонды қ тан қ айтадан зарядтау кезінде ашы қ отты қ олдану ғ а болмайды, ал аккумуляторды клемдерге берік бекіту керек.

Со ң ында та ғ ы бір ескерту. Жол қ оз ғ алысы ережелерінде с ө ндірілген қ оз ғ алт қ ышпен ғ ана жанармай құ ю ғ а болатыны ескертілмеген, біра қ б ұ л ережені ә р ж ү ргізуші біледі: т ә жірибелі н ұ с қ аушы ж ү ргізуші ку ә лігін алуды ң алдында бір аппаратта бензин мен электрсымны ң қ осылуы ө те қ ауіпті екенін т ү сіндіруді ұ мытпайды.

1.Ж.Жат қ анбаев. Экология негіздері. О қ улы қ – Алматы: Зият, 2003ж.-212б. 2.Оспанова. Экология негіздері. Алматы: 2002ж.