Семей мемлекеттік медицина университеті Қазақстан тарихы және жалпы білім беру пәндер кафедрасы

Жоспар: I.Кіріспе II.Негізгі бөлім 2.1 Аттила-ғұн көсемі, ұлы қолбасшы 2.2 Ғұн тайпасы туралы қысқаша мәлімет. III.Қорытынды IV.Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе ҒҰНДАР,ХУНДАР - ЕЖЕЛГІ ДӘУІРДЕГІ ТАЙПАЛАР ОДАҒЫ, ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ АРҒЫ ТЕГІ. Б.З.Б. 1- МЫҢЖЫЛДЫҚТА ҚАЛЫПТАСҚАН. БАСТАПҚЫ КЕЗДЕ СОЛ. ҚЫТАЙДА, МОҢҒОЛИЯДА, БАЙКАЛ ӨҢІРІНДЕ ҚОНЫСТАНҒАН. Б.З.Б. 3 Ғ. СОҢЫНА ҚАРАЙ ҒҰНДАР БІРІГІП ӘСКЕР ТҮЗЕП, ӨЗДЕРІНІҢ МЕМЛЕКЕТІН ҚҰРДЫ.

Еділ қаған Орнауы Толық аты Еділ Туғаны 406 Қайтыс болғаны Аттиланың (Еділ, Оттылы) әуелгі есімі – Қонжық, әкесінің аты – Тарты, атасы – аю-Монжық. Қонжыққа ұсталық өнер қонған, «ошағынан, күні-түні отты үзбегені үшін Оттылы атанған».

Жылдар Негізгі оқиға Б.з.б. шамамен 400ж. Аттиланың дүниеге келуі 434ж.Ғұн империясының тағына отыруы 443 және ж. Шығыс Рим империясына жорық жасап, тізе бүктіруі. 451ж.Галлиядағы Каталаун даласындағы шайқаста римдіктер, вестготтар, франктердің біріккен күшінен жеңілуі ж.Жалғыз өзі билік етуі. 453жАттилавның дүниеден өтуі.

Еділді Еуропа тарихшылары «Аттила», «Атилла», «Атыл», «Аттылы», «Этцель», «Этли» деп те атайды. Аттила және оның дәуiрi тарихта өшпес iз қалдырды, белгiлерiн тек тарихи шығармалар, жылнамалар және эпикалық шығармалар ғана сақтап қалған жоқ. Мәселен, германдықтардың батырлар жырының 18 шығармасында ғұндар мен оның патшасының ұлы iстерi көрiнiс тапқанын айтуға болады. Аттила (Этцель) есiмi уақыт өте келе пайда болған лингвистикалық өзгерiстерiне қарамастан орта ғасырлардан берi Германия топонимикасында сақталған.Еуропа

ж. Руғила дүниеден өткенде империя билігі оның інілерінің баласы Бледа мен Еділдің қолына көшеді. Бірақ көп ұзамай Еділ немере туысы Ақтардың баласы Бледаны өлтіріп, билікке өзі жеке дара ие болады. Осыдан кейін ол бұрын білікті қолбасшы ретінде төңірегіне мәлім болса, енді үлкен саясаткер, көреген көсем ретінде жарқырап көзге түседі. «Әділ билеуші» атанады. Оның есімі қарсыластары арасында үрей туғызады. Оны «Құдайдың қамшысы» деп атай бастайды.

Еділ қаған империясы

Еділдің тұсында империя өзінің шарықтау биігіне көтеріледі. Шығыста Кавказға, батыста Рейнге, терістікте даниялық аралдарға, күнгейінде Дунайға дейінгі жер Ғұн империясының иелігіне айналады.Кавказға РейнгеданиялықДунайға

Еділ бастаған ғұн әскері 447 ж. Фракия мен Иллирияны талқандап, Фермопила мен Константинополь іргесіне дейін жетеді. Шығыс Рим империясы (Византия) Еділге тәуелді екенін мойындап, алым-салық төлей бастайды.447Фракия ИллирияныФермопила КонстантинопольВизантия

Арада төрт жыл өткеннен кейін Рим императоры Валентин ІІІ нің қарындасы Онорияның өтінішімен Еділ батысқа аттанып, Галлияға басып кіреді. Галлияны билеуге Рома императоры жіберген атақты қолбасшы Аэций вестгот, алан, фраңги ұлықтарымен тіл табысып, Еділге қарсы көп әскер шығарады. Мұның аяғы тарихта бұрын болмаған үлкен қырғын, әйгілі Каталаун шайқасына әкеледі. Тарихшылар осы шайқаста майдан даласында 165 мың жауынгердің өлігі қалды дегенді айтады.РимВалентин ІІІГаллияғаГаллияныРомавестготаланфраңги Каталаун шайқасына

Италияға жорық

ж. Еділ Италияны ойрандап, Падуя, Милан секілді қалаларын алады. Рим салық төлеп құтылады. Сөйтіп ол осынау ұлы жорықтан Дунай бойындағы мемлекетінің астанасы Еділқалаға (Этцельбургке) үлкен жеңіспен, салтанатпен оралады.ИталияныПадуя МиланРимДунайЭтцельбургке

Осының алдында Еділ герман тайпаларын бағындырған кезде Бургундия ханшайымы Илдионаға (Хилдикаға) ғашық болып қалған еді. 453 ж. елінде үлкен той жасап, осы ханшайымға үйленеді. Бірақ алғашқы неке түнінде белгісіз жағдайда кенеттен қайтыс болады.Бургундия453 Оның орнына әкесімен бірге шерулі жорықтарға қатысып, қолбасшылық дарыны танылып, үлгірген батыр баласы Эллақ отырады. Еділ өзінің көзі тірісінде оны мұрагері етіп белгілеген болатын.

Сөйтіп билік басында болған он тоғыз жыл ішінде Ғұн империясының жеріне жер, еліне ел қосып, даңқын алысқа жайған Еділ қаған Шығыстың ұлы жаугер ұлдарының бірі ретінде тарихқа енді. Содан да болар, батыстың тарихшылары оның есімін «адамзат тарихындағы ұлы адамдар Ескендір Зұлқарнайын пен Юлий Цезарь есімдерінің қатарына қояды». Ескендір ЗұлқарнайынЮлий Цезарь

ГермандықтардыңГермандықтардың белгiлi эпикалық шығармасы болып табылатын «Нибелунгтар туралы жырда» және өзге де герман эпосының шығармаларында, скандинав сагаларында Аттила (Этцель, Атли) Рим империясының қол астындағы халықтарды азат етушi ретiнде сипатталады.«Нибелунгтар туралы жырда»скандинав

Б.з.б. 1 мыңжылдықтың 2-жартысынан бастап Еуразияның этникалық-саяси тарихында Орталық Азияның көшпелі тайпалары ролі артты. Б.з.д. 4-3 ғғ. Қытайдың солтүстігі мен Орталық Азияда ғұндар деген тайпалар бірлестігі (сюнну, дунху) пайда болды. Нақты айтқанда, б.з.д. 209 жылы бой көтеріп, б.з. 216 ж. дейін дәурен сүрді.ЕуразияныңОрталық Азияның ҚытайдыңОрталық Азияда

Ғұн шаруашылығы Ғұндардың басты шаруашылығы мал бағу, оның ішінде жылқы және қой өсіру. Оларда сонымен қатар отырықшылықпен егін шаруашылығы, қолөнері де дамыған. Тұрмысқа қажет бұйымдарды металдан, тастан, ағаштан, сүйектен, мүйізден, балшықтан жасаған. Керамика ісі де өркендеген. Қытай және т.б. елдермен сауда жүргізген. Ғұндардың басты шаруашылығы мал бағу, оның ішінде жылқы және қой өсіру. Оларда сонымен қатар отырықшылықпен егін шаруашылығы, қолөнері де дамыған. Тұрмысқа қажет бұйымдарды металдан, тастан, ағаштан, сүйектен, мүйізден, балшықтан жасаған. Керамика ісі де өркендеген. Қытай және т.б. елдермен сауда жүргізген.

Қоғамы Патриархалды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте күшті болған. Ғұндар 24 руға бөлінген. Олардың басында ағамандар тұрған. Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. Әскери тұтқындардан құралған құлдар да болған. Жазба деректер ғұндар қоғамындағы өкімет белгісі туралы мәлімет те қалдырған. Елді шаньюй басқарған. Одан кейін түменбасылар болды. Ғұндар қоғамында мал мен жерге жеке меншіктің пайда болуы, тұрпайы бюрократтық аппараттың құрылуы, алым-салық, жазу-сызудың болуы таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуын туғызды. Ғұндар тәңірілік дінді ұстанып, түркі жазуын тұтынған. Сөйлеу тілі де түркі тілі болған.тәңіріліктүркі жазуынтүркі тілі

Шаруашылығы Шаруашылық-мәдени типінің негізі - көшпелі мал шаруашылығы. Мал өсіру, әсіресе жылқы өсіру басты роль атқарды. Сондай-ақ қой өсіру, аң аулау, егіншілік дамыды. Ғұндардың қол өнер кәсібі күшті дамыған (металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан, керамикадан жасалды). Сауда дамығандығын жібек маталар, айналар, нефриттен істелген бұйымдар көрсетеді.

Қ орытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі: