Ортындаған: Ғылыми Биология мамандығының 1-ші курс магистранттары: Лесбекова М.М. Нурахмет Ф.О. Муратова Т. Қабылдаған: Биология ғылымдарының докторы: Бигалиев А.Б.

Адам болу – бұл өзіңнің жуапкершілігіңді сезініп, өз кірпішіңді қалай отырып сен әлемді құруға өз үлесіңді қосатыныңды түсіну Сент-Экзюпери А.

Антропогендік факторлардың биосфераға әсерінің негізгі түрлері Антропогендік әсер деп адамның экономикалық, әскери, мәдени және т.б. қызығушылықтарының қоршаған ортаға физикалық, химиялық, биологиялық және т.б. өзгерістер енгізуі

Танымал эколог Б.Коммонер (1974 г.) адамның экологиялық процестерге әсер етуінің негізгі бес типін көрсетті Экожүйелердің кішіреюі және биологиялық циклдардың үзілуі Шашыранды энергияның жилы ластану түріндегі концентрациясы Химиялық өндірістердің улы қалдықтарының артур Жаңа түрлер экожүйелеріне кіріспе Өсімдіктер мен жануарлар организмінде генетикалық өзгерістердің пайда болуы

Антропогендік әсерлердің босым бөлігі мақсатты сипатқа ие, яғни адам нақты мақсатқа жену ойымен жүзеге асырылады

Б и о с ф е р а Мақсатты әсерлер Тұрпайы Нүктелік Статистикалық Динамикалық Ұзақ мерзімді Қысқа мерзімді Терең Беттік Тікелей Жанама Механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық Мақсатты антропогендік әсерлердің классификациясы

Ауыр металдармен Химиялық Биологиялық Жылу Шулы Электромагнитті Радиоактивті Физикалық Қоршаған ортаның ластану түрлері Пестицидтермен Жеке химиялық затрат және элемент термин Пластмассалармен Биогендік Микробиологиялық Гендік инженерия

Атмосфералық уаны қорғау – қоршаған ортаны қалпына келтірудің негізгі мәселесі. Оның Жер бетіндегі тірі ағзаға маңызын бағалау мүмкін емс. Адам тағамсыз 5 опта, сусыз 5 күн, ал уасыз 5 минут қана өмір сүре аллоды. Сондықтан да уа таза болуы керек және оның нормадан аз бокса да өзгерек болуы денсаулыққа зиян. Атмосфералық уаның ластануы адам мен жануар денсаулығына, өсімдіктер мен экожүйелердің жағдайына әсер етеді.

Атмосфераның ластануының негізгі көздері Жылулық және атомдық электростанциялар Қара және түсті металлургия Химиялық өндіріс Автотранспорт

Гидросфераның ластануының негізгі көздері Мұнайөнімдері, органикалық бояғыштар Жеңіл, тоқыма, тағам Фенолдар Кенөндіруші, көмір Ауыр металдар, мұнайөнімдері, шайыр, фенолдар, аммоний азот Машинажасау, металөңдеу Сульфаттар, органикалық затрат, азот Орман өндірісі Мұнайөнімдері, фенолдар, сульфидтерМұнайгазөндіру, мұнайөңдеу Ластағыш компоненттердің босым түрлері Өндіріс салаты

КөрсеткіштерXX ғасырдың басыXX ғасырдың соңы Жалпы әлемдік өнім, млрд долл. США Әлемдік шаруашылық қуаты, ТВт 110 Тұрғтындар саны, млрд чел.около 16 Тұщы суды пайдалану, км б йотаның таза біріншілік өнімін пайдалану, %140 Орманды жер ауданы, млн км 2 57,4950,07 Шөлді жерлердің ауданы, млн га Түрлердің саниның қысқаруы, %--20

Тірі организмдер Жоғалған түр саны Жоғалу қаупі бар түр саны Жоғарғы өсімдіктер Балықтар Амфибиялар 248 Рептилиялар Құстар Сүтқоректілер 83414

Адамның қырып-моя әсер етуінің тағы бір мысалы ретінде Арал теңізінің экологиялық опатын көрсетуге болады. Соның нәтижесінде теңіздің жартысынан астамыӘмудария және Сырдария өзендерінің ағысын бөліп жібергендіктен, тартылып кетті. Арал теңізі ірі балық кәсіпшілігі орнынан шағын суқоймаға айналып қалды. Теңіздің сорлануының тез өсуі нәтижесінде тұздылығы 60% (промиллеге) дейін көтерілді, сөйтіп суармалы егістіктің ақаба суынан пестицид термин нитраттардың жинақталуынан теңіз суынан балықтардың 28 түрі жойылып кетті. Қазақстанда жыртқыш құстардың жағдайы шұғыл нашарлап кетті. Оның негізгі себептері мыналар:Арал теңізініңӘмудария Сырдарияпромиллегесуармалы егістіктіңпестицидтернитраттардың пересек құстарды жаппай аулау, сендай-ақ саду үшін ұядан (ителгі,бидайық, лашын, ақ сұңқар; бүркіт, қарақұс тәрізді қырандардың) балапандарын алу; қаскерлік; жабайы тұяқтылардың саниның кемуінен қоректік қордың азаюы (құмай, жұртшы, сақалтай);құмайсақалтай Суқоймаларды шаруашылықтың игеруі, жағалаудағы ағаштарды шауып алу, балық қорының кемуі (балықшы тұйғын, аққұйрықты субүркіт); электрберіліс жолтында қорғаныш құрылғыларының болмауы, химиялық ластану (жиланжегіш қыран); тоғайлы орманның құлдырауы (бақалтак қыран); тіршілік ортындарының бүлінуі; тың даланы жырту; ірі қараны қайталап даю. Көкқұсты кейінгі жилдары сайрағыш құстарды торда ұстаушылар көбейіп кетті. Ұлттық костюмдер мен бойтұмарларды әшекейлеуге үкінің қауырстындары пайдаланылады. Аталған түрлер жойылу қаупінде болып шыққандықтан, Қызыл кітапқа тіркелді.

Грейг қызғалдағы (Tulіpa greіgіі) – лалагүлділер тұқымдасы, қызғалдақ туысына жататын көп жилдық пиязшықты өсімдік. Қаратау жотастында, Шу-Іле таулартында,Қоржынтауда, Талас және Қырғыз Алатаутында да кездеседі. Қазір Ақсу- Жабағылы қорығтында сақталған. Алматы, Қарағанды, Жезқазған ботаникалық бақтартында қолдан өсіріледі. Грейг қызғалдағы өте сирек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.қызғалдақҚаратауҚоржынтауда ТаласҚырғыз АлатаутындаАқсу- Жабағылы АлматыҚарағанды Жезқазған Эндемик. Шағыл тесты және сазды топырақты доллара, алекса тау мен тау етегінде өседі. Қызылорда, Түркістан флористикалық аудандартында Іле, Күнге" Алатауының батыс сілемдерінде (Шу - Іле тауларының тоғысқан жеріндегі Қордай асуы маңтында), Қырғыз Алатауы, Шу - Іле таулары, Қаратауда кездеседі. Қазақстанның "Қызыл кітабына " енгізілген

Ащы жусан (Artemіsіa absіnthіum) – күрделігүлділер тұқымдасы, жусан туысына жататын көп жилдық өсімдік. Маңғыстаудыңжайылымдар мен шалғтындарда, бұйратты құмдарда, ормандар мен таулы жерлерде өседі. Биіктігі 60 – 100 см, кейде 120 см-ге жетеді. Тамыры жуан. Гүлдері ұсақ, шоғырлана өседі. Шілде – маусымда гүлдеп, жемістенеді. Ащы жусанның дәрілік өсімдік, медицинада пайдаланыладыкүрделігүлділержусан Маңғыстаудың

Қазақстандағы жойылып кету қаупі бар түрлердің саны

Қаратау Арқары Қаратау арқары (лат. Ovis ammon nigrimontana) – қуысмүйізділер тұқымдасына жататын аң. Тек Қаратауда ғана таралған. Осы таудың солтүстік-батыстында қаратау арқары мкендейді де, оңтүстік-шығыс бөлігінде қаратау арқарымен бірге қыс айлартында Талас Алатауынан қоныс аударып келген Тянь-Шань арқары да кездеседі. лат.қуысмүйізділер арқары Тянь-Шань Қазір олардың саны 100 – 150-ден аспайды. Саны өте азайып бара жатқандықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» еңгізілген.ҚазақстанныңҚызыл кітабына» Статусы : I-ші санта. Мүмкін, Қазақстан эндемигі, таралу аймағы шектеулі түрше, саны азайып барады. Жойылып кету қаупі бар. XX-ғасырдың 40-шы жилдарына дейін Қаратауда арқар едәуір болатын, одна киін тау жайылымдарын шаруашылық үшін игеру оның санин азайтып жіберді жилы таудың солтүстік-батыс бөлігінде 17.7 мың гектар жир де 27 арқар есепке алынса, 1979 жилы. 5 мың га жердь – 10, ал жж. 100 мың га жердь – арқар саналды жилдың қазан айтында солтүстік- батыс Мыңжилқы таутында 100 шары шақырым жердь 11 арқар, ал 1993 жилы наурыз айтында остындай көлемді жердьн 7-ақ арқар саналған жилдың ақпан-наурыз айлартында 77.6 мың га жердьн 35 арқар есепке алынған жилы арқардың жалпы саны 150-дей бокса, ал қазіргі уақытта бұл көрсеткіш – 100-дей ғана.Мыңжилқы

Ақбөкен, киік (лат. Saiga tatarica) – жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. Ақбөкендер Моңғолияда, Қалмақ даласы мен Қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда Ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара бөлінген Бетпақдала – Арыс, Үстірт және Еділ – Жайық денег топтары мкендейді. Ал осыдан жиырма жил бұрын түзде жосыған киіктердің саны 1 миллион 400 мың болған кен.лат.жұптұяқтыларбөкендер Үкiмет ақбөкендердi 2006 жилы «Қызыл кiтапқа» ендiрдi.2006

Барыс Барыс (лат. Uncia uncia) Орталық Азиядағы тауларда, Солтүстік Үндістан, Пәкістан, Байкал, Тибет өңірлерін мкендейтін мысық. Сирек, таралу аймағы тарылып, саны кем уде. Ақсу- Жабағылы, Алматы және Марқакөл қорықтар тында және үш қорықшаларда қорғаллоды. Санаты: III-ші санта. Ареалы қысқарып, саны азайып келеді. Барысты 2-ші сантақа көшіру керек. Халықаралық табиғат қорғау Одағының (МСОП) қызыл тізіміне (ЕN – сантаы), Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан Ресей Қызы л кітоптарына енгізілген. Саны : Барлық жердь саны өте аз; тек аздап Алматы қорығтында жиірек кездеседі. Іле Алатаутында 30-35, Теріскей Алатаутында – 2- 3, Кетпенде – 2-3 барыс тіршілік етеді. XX ғ жилдары Күнгей Алатаутында оның іздері жиі кездесетін. Сол жилдары Жоңғар Алатаутында 50 барыс тіршілік етті, ал Сауырда іздері ғана көрінді. Батыс Тянь- Шаньда сирек, Ақсу-Жабағылы қорығтында 2-3 барыс өмір сүреді. XX ғ жилдары Қазақстанда барлығы дей барыс бар кендігі анықталды, ал қазірде бұл көрсеткіш дай ғана.Іле Алатаутында Теріскей Алатаутында КетпендеКүнгей Алатаутында СауырдаТянь- ШаньдаАқсу-Жабағылы

Қызғылт бірқазан Қызғылт бірқазан (лат. Pelecanus onocrotalus) - аз санды, шектеулі жерлерде ұя салатын түр. Саны бірте- бірте кеміп бара жатыр.Қазақстанда бұрын кең таралған болатын, қазір оның оңашаланған ұялары Торғай ойпаттындағы көлдерде, Наурзым қорығтында,Балқаш көлінде және Іле, Тентек, Қара Ертіс өзендерінің атыраулартында сақталған. Нулы қамысты көлдерді мкендейді. Қазақстанда тіршілік ететіндері 8 мыңдай. лат.Қазақстанда Торғай Наурзым қорығтында Балқаш көліндеІле Статусы: 1-ші санта. Жойылып кету қаупі бар түр. КСРО Қызыл кітабына тіркелген (1978; 1984).Қызыл кітабына

Қызыл қасқыр Қызыл қасқыр - (лат. Cuon alpinus) қасқыр тұқымдасына жататын жыртқыш аң. Қазақстанда Тянь-Шань мен Жетісу (Жоңғар) Алатаутында кездеседі. Дене тұрқы см, құйрығының ұзындығы см. Құйрық жүні үлпілдек. Арқасы қызыл қоңыр, екі бүйірі солғын қызыл түсті. Қызыл Қасқыр джаз айлартында альпі және субальпі белдеулерінде м биіктікте, таутеке мен арқар жайылатын жерлерде қоныс аударып тіршілік етеді. Баспана ретінде түрлі қуыстар мен басқа аңдардың тастап кеткен індерін пайдаланады. Көбеюі жөнінде директор аз. Мысалы, Бейжің хайуанаттар паркінде Қызыл Қасқырдың қаңтар айтында ұйығып, 60 күннен кейін көбіне 3 4 күшік туатыны анықталған. Көбею кезінде үйірімен (5 10, кейде 30) жүреді. Қызыл Қасқыр терісі бағалы аң. Саны өте аз, соңғы 40 жилда Қазақстанда Қызыл Қасқырдың кездескені туралы дерек жоқ. Қызыл Қасқыр Халықаралық табиғат қорғау одағы мен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.

Пржевальский жилқысы Пржевальский жилқысы (Equus ferus przewalskii Калан Калан (Enhydra lutris)

Америкалық бизон Америкалық бизон (Bison bison) Siberian Tiger

Калифорния кондоры Калифорния кондоры(Gymnogyps californianus) Логгерхед Логгерхед (Caretta caretta)

Антропогенді экожүйе Антропогенді экожүйе- адамның қатысуымен қоршаған ортаға, организмдердің тіршілігіне немсе өсімдіктер мен жануарларға тікелей әсер ету. Соңғы кездері антропогендік факторлардың әсерінен биосферада күрделі экологиялық факторлардың әсерінен биосферада күрделі экологиялық проблемалар пайда болады(биоалуантүрліліктің азаюы, парникті эффект, қышқыл жаңбырлар, орманды ағаштардың көптеп қырқылуы, шөлейттену, ортаның улы затратмен ластануы т.б)

Антропогенді экожүйе Агробиоценоз (агроценоз) Урбоценоз

Агроценоз (грек. agros – дала) адаммен жасалған (жасанды экожүйе). Қоршаған орта және компоненттер арастындағы өзара қарым қатынасын және түрлердің құрамын анықтайды. Жоғары өнім беретін өсімдіктер және тыңайтқыштар өнімділігін интенсивті технология қамтамасыз етеді.

Адам агроценозды жасайтын кезде агротехникалық тәсілдер кешенін қолданады : –топырақты өңдеудің әртүрлі тәсілдері –мелиорация (топырақтың артық ылғалдануы) –жасанды суландыру –өсімдіктердің көп өнім беретін сорттарының егіні –қоректену –арамшөптер, зиянкес және өсімдіктер ауруларымен күрес.

Жасанды экожүйе табиғаттан көптеген параметрлермен ажыратылады 1.Сұрыптаудың әртүрлі бағыттары 2. Пайдаланылатын қуат көздері 3.Әртүрлі тірі организмдердің тез азаюы 4.Қоректенетін элементтердің әртүрлі баланстары

Агроценоздар құрғақ жерлердің шамамен 10 % аллоды (шашамен 1,2 млрд га) және адамға шамамен 90 % азық-түлік энергиясын береді. Олардың артықшылығы табиғи экожүйемен салыстырғанда өнімділіктің шектеусіз ұлғаютында. Топырақты ғылыми тұрғыда күту, өсімдіктерді ылғалмен минералды элемент термин қамтамасыз ету, абиотикалық және биотикалық факторлардың жағымсыз әсерлерден өсімдіктерді қорғау жағдайларының арқастында жүзеге асырылады.

Урбоценоз Урбоценоз (лат. urban – қала) – адаммен өзгертілген экожүйе. Қала– жасанды тұрақсых антропогенді экожүйе. Архитектуралық-құрылысты объекттер,жасанды ландшафтар және тез табиғи экожүйелерді бұзады.

Қала және табиғи ортаның өзара әсері (мысалы Барселон қ.) - сапалы модель мысалы «шығын-шығару" [Н.Ф. Винокурова және т.б., 1994]

Орман экожүйенің табиғи орталарда маңызды рол атқарады. Антропогеннен пайда болған, ластанған атмосфераны жұтады, топырақты эрозиядан қорғайды, судың қалыпты ағысын реттейді, топырақ сулардың деңгейін төмендеуіне және лайлануына, арна және су қоймаларына кедергі болады. Орманның әсерлерінен маңызды флора және фаунаның өліміне әкеледі.

Климатта аридизация өзенмен көлдердің құрғақтауына, жер асты сулардың төмендеуіне әкеледі. Орман өсімдіктері далаға, ал дала өсімдіктері шөлді өсімдіктерге айналлоды. Мұнайдың әсерінен теңіз экожүйелердің өзгеруіне алып келеді. Мұнай мұхит және атмосфера арастындағы газ алмасу бұзылады.

Литература 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология – М., Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная. – М., Коммонер Б. Замыкающийся круг.- Л., Моисеев Н.Н. Человек и ноосфера. – М., Петров К.М. Общая экология. – СПб., Пономарева Н.Н. Общая экология. – М., Современные проблемы экологии. – М., Экологическая обстановка в городах и районах Нижегородской области. – Н.Новгород, 1999.