Тақырыбы: Жасуша құрылысы мен қызметі тақырыбын қорытындылау

Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі Көкпар (сұрақ-жауап) Портрет сыры Кесте толтыру (мембранасыз және мембраналы органоидтар) Тірек-сызба сызу (жасуша ядросының құрамы мен құрылысы және хлоропластың құрамы және құрылысы) Суретпен жұмыс (хлоропласт, митохондрия, рибосома, центриольдер, ядро, лизосома, гольджи жиынтығы, вакуоль) Топтастыру (эукариоттар, прокариоттар) Сызықтық диктант Биологиялық диктант Жұмбақ сөз Қорытындылау.

Жасушаны зерттейтін ғылым. Цитология – грекше: цитос-жасуша, логос- ғылым. Салалары Цитология Цитохимия Цитогенетика Цитоэкология Молекулалық Биологияның бір саласы Клеткадағы нуклейн қышылын зерттейді ж Мишер лейкоцит ядросынан нуклейн қышқылын тапты Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтарын жасуша деңгейінде зерттеуге мүмкіндік береді. Қоршаған ортаның бұзылуына байланысты жасуша құрылымының өзгеруін соның салдарынанаурудың алдын алу шаралары қарастырылады.

Жасушаның ашылу тарихы 1609 ж Г.Галелей микроскопты құрастырды 1665 ж Р.Гук микроскоппен жасушаның майда ұяшықтан тұратынын көрді. Жасуша терминін қолданды А.Левенгук қан құрамындағы эритроциттің бір жасушалы екенін анықтады ж Р.Броун өсімдік жасушасын ашты 1839 ж Я.Пуркине жасуша ішіндегі сұйықтық протоплазманы тапты.

Жасуша теориясының қалыптасуы Ботаник М.Шлейден зоолог Т.Шванн өсімдік пен жануар жасушасын салыстырып,олардың ұқсастықтарын тапты. Нәтижесінде жасуша теориясының негізін қалады ж Р. Вирхов әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болады деген қорытындыға келді.

Жасуша теориясының қағидалары: 1.Жасуша –барлық тірі ағзалардың ең кіші өлшем бірлігі. 2.Әр түрлі ағзалардың жасушалары құрылысы,құрылымы, химиялық құрамы зат алмасуы негізгі тіршілік әрекеті жөнінен ұқсас. 3.Ағзалардың жасуша құрылыстарының ұқсас болуы - өсімдік пен жануарлардың шығу тегінің бар екенін дәлелі болып табылады. 4.Жасушалар бөліну арқылы көбейеді. 5. Жасушаның негізгі құрылымдық бөлігіне цитоплазма және жасуша мембранасы жатады. 6. Көп жасушалы ағзалардың жасушаларының ең негізгі бөлігі –ядро,тұқым қуалау аппараты сақталып келесіұрпақтарға беріліп отырады.

2.Көкпар (сұрақ - жауап) 1-топ 1. Жасушаны зерттейтін ғылым ? 2. Жасуша …. арқылы көбейеді? 3. Жасушаның сыртқы қабығы қалай аталады? 4. Цитоплазманың түп негізі ? 5. Эндоплазмалық торды ашқан ғалым ? 6. Ішкі тор тәрізді аппарат? 7. Фагоцитозға қабілетті лейкоцит жасушаларында көп мөлшерде кездесетін органоид? 8. Энергия көзі АТФ молекуласын синтездейтін органоид? 9. Тек өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид? 10. Жасушаның митоздық және мейоздық бөлінуі кезінде үлкен белсенділік көрсететін органоид?

Жауаптары 1-топ 1.Жасушаны зерттейтінғылым (цитология) 2.Жасуша …. арқылы көбейеді?(ядро) 3.Жасушаға ірірек келген су тамшыларыныңөтуі.(пиноцитоз) 4.Цитоплазманың түп негізі (гиалоплазма) 5.Эндоплазмалық торды ашқан ғалым (К.Портер) 6.Ішкі тор тәрізді аппарат (гольджи аппараты) 7.Фагоцитозға қабілетті лейкоцит жасушаларында көп мөлшерде кездесетін органоид (лизосома) 8.Энергия көзі АТФ молекуласын синтездейтін органоид (митохондрия) 9.Тек өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид (пластидтер) 10.Жасушаның митоздық және мейоздық бөлінуі кезінде үлкен белсенділік көрсететін органоид (жасуша орталығы)

2.Көкпар (сұрақ - жауап) 2-топ 1.Ұлпаларды зерттейтін ғылым? 2.Тұқым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын ядроның негізгі бөлігі? 3.Қандай органоидте нәруыз синтезі жүреді? 4.Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйықтыққа толы қуыс? 5.Рибосомалар мен рРНҚ қайда синтезделеді? 6.Центромера хромосоманың ұшында орналасса, онда типті не деп атайды? 7. Хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз? 8.Эндогенді және экзогенді макро молекулаларды ыдыратады? 9.АТФ молекуласын синтездейтін органоид? 10.Цитоплазманың түп негізі ?

Жауаптары 2-топ 1.Ұлпаларды зерттейтін ғылым (гистология) 2.Тұқым қуалайтын белгілері мен қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын ядроның негізгі бөлігі (хромосома) 3.Қандай органоидте нәруыз синтезі жүреді (рибосома) 4.Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйықтыққа толы қуыс (вакуоль) 5.Рибосомалар мен рРНҚқайда синтезделеді(ядрошық) 6.Центромера хромосоманың ұшында орналасса,онда типті не деп атайды?(телоцентрлі) 7. Хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз(Гистон) 8.Эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдыратады (лизосома) 9.АТФ молекуласын синтездейтін органоид (митохондрия) 10.Цитоплазманың түпнегізі (гиалоплазма)

3.Портрет сыры...

Антони ван Левенгук ( ) Нидерландтьщ табиғат зерттеушісі

Илья Ильич Мечников ( )

Сергей Николаевич Виноградский ( )

Луи Пастер ( )

4.Кесте толтыру Р/сорганоидтарқұрылысықызметі 1Эндоплазмалық тор 2Мембрана қабығы 3ядро 4митохондрия Р/сорганоидтарқұрылысықызметі 1пластидтер 2Қабықша саңылауы 3вакуоль 4цитоплазма

5. Суретпен жұмыс

Жасуша мембранасы Жасуша қабырғасының астында болады. Қызметі: Жасуша құрамын шектеп, бір пішінге келтіріп тұрады; Жасушаны қорғайды; Сыртқы ортамен зат алмасуды реттейді. Жасуша мембранасы Жасуша қабырғасының астында болады. Қызметі: Жасуша құрамын шектеп, бір пішінге келтіріп тұрады; Жасушаны қорғайды; Сыртқы ортамен зат алмасуды реттейді. Цитоплазма Жасушаны толтырып тұратын тұтқыр сұйықтық; Көрші жасушалар бір бірімен цитоплазма арқылы байланысқан. Қызметі: Жасушаның тіршілік әрекетіне қажетті заттарды жинақтау; Қоректік заттарды қорға жинау. Цитоплазма Жасушаны толтырып тұратын тұтқыр сұйықтық; Көрші жасушалар бір бірімен цитоплазма арқылы байланысқан. Қызметі: Жасушаның тіршілік әрекетіне қажетті заттарды жинақтау; Қоректік заттарды қорға жинау. Ядро Хромосомалар болады; Қабықпен қапталған. Қызметі: Ұрпақтан ұрпаққа тұқымқуалаушылық ақпаратты сақтау және беруге қатысады; Жасушадағы үрдістерді реттейді. Ядро Хромосомалар болады; Қабықпен қапталған. Қызметі: Ұрпақтан ұрпаққа тұқымқуалаушылық ақпаратты сақтау және беруге қатысады; Жасушадағы үрдістерді реттейді. Ядрошық Ядролық заттардың ядрода жинақталуы Қызметі Рибосома түзу Ядрошық Ядролық заттардың ядрода жинақталуы Қызметі Рибосома түзу Рибосомалар Дөңгелек пішінді және көлемі кішкентай; Цитоплазмада немесе эндоплазмалық торда еркін орналасқан. Қызметі: Нәруыз түзу (синтез) Рибосомалар Дөңгелек пішінді және көлемі кішкентай; Цитоплазмада немесе эндоплазмалық торда еркін орналасқан. Қызметі: Нәруыз түзу (синтез) Эндоплазмалық тор Тор түзетін түтіктерден тұрады; Өз қабықшасы болады. Қызметі: Органикалық заттар түзу (нәруыздар, майлар және көмірсулар) Жасушадағы заттарды тасымалдайды. Эндоплазмалық тор Тор түзетін түтіктерден тұрады; Өз қабықшасы болады. Қызметі: Органикалық заттар түзу (нәруыздар, майлар және көмірсулар) Жасушадағы заттарды тасымалдайды. Гольджи аппараты Түтікшелер мен көпіршіктерден тұрады; Өз өабықшасымен қапталған. Қызметі: Күрделі органикалық заттарды түзу; Лизосома түзу. Гольджи аппараты Түтікшелер мен көпіршіктерден тұрады; Өз өабықшасымен қапталған. Қызметі: Күрделі органикалық заттарды түзу; Лизосома түзу. Лизосомалар Бұлар кішірек көпіршіктер; Құрамында ферменттер болады; Өзінің жеке қабықшасы болады. Қызметі: Органикалық заттарды ыдырату (нәруыздар, майлар, көмірсулар). Лизосомалар Бұлар кішірек көпіршіктер; Құрамында ферменттер болады; Өзінің жеке қабықшасы болады. Қызметі: Органикалық заттарды ыдырату (нәруыздар, майлар, көмірсулар). Митохондрия Сопақша пішінді; Екі қабатты қабықпен қапталған; Ішкі қабық қатпар түзеді. Қызметі: Энергия түзу және жинақтау (жасушаның энергия көзі) Митохондрия Сопақша пішінді; Екі қабатты қабықпен қапталған; Ішкі қабық қатпар түзеді. Қызметі: Энергия түзу және жинақтау (жасушаның энергия көзі) Жасуша орталығы Цилиндр пішінді екі бөліктен тұрады Қызметі: Жасушаның бөлінуіне қатысу Жасуша орталығы Цилиндр пішінді екі бөліктен тұрады Қызметі: Жасушаның бөлінуіне қатысу Жасуша органоидтары

Жануар жасушасы Өсімдік жасушасы

Жануар жасушасы 1.Сыртқы қабықша 2.Цитоплазма 3.Ядро 4.вакуоль 5.Митохондриялар 6.Ядрошық 7.Цитоплазмадағы нәруыз, көмірсу, май тәрізді заттар Өсімдік жасушасы 1.Цитоплазма 2.Вакуоль 3.Ядро 4.Пластидтер 5.Қабықша

Жасушаның химиялық құрамы Ағзалық заттар Бейағзалық заттар

Жасушаның химиялық құрамы Бейағзалық заттар ағзалық заттар макроэлементтер нәруыздер микроэлементтер көмірсулар су липидтер минералды тұздар нуклейн қышқылдары

6.Топтастыру ЭукариоттарПрокариоттар 1.Ядросы бар 8.Цианбактериялар 2.Ядросы жоқ 9. Хромосома 3.Өсімдіктер 4.Жануарлар 5.Бытыранықтар 10.гликоген 6.Көк-жасыл балдырлар 11.пластид 7.Басқа органоидтары бар 12.Нағыз вакуоль

6.Топтастыру Эукариоттар 1.Ядросы бар 3.Өсімдіктер 4.Жануарлар 7.Басқа органоидтары бар 9. Хромосома 10.гликоген 11.Пластид 12.Нағыз вакуоль Прокариоттар 2. Ядросы жоқ 5.Бытыранықтар 6.Көк-жасыл балдырлар 8.Цианбактериялар 1.Ядросы бар 8.Цианбактериялар 2.Ядросы жоқ 9. Хромосома 3.Өсімдіктер 4.Жануарлар 5.Бытыранықтар 10.гликоген 6.Көк-жасыл балдырлар 11.пластид 7.Басқа органоидтары бар 12.Нағыз вакуоль

Тірі ағзалар жасушалары жетілуіне байланысты Прокариоттар ядросыз жасушалар Эукариоттар ядролы жасушалар Жасушаны зерттеу әдісі. Бұл мироскоп құралы болып табылады.

7.Сызықтық диктант «^»-дұрыс, «-»-қате 1 топ Жасуша - барлық тірі организмдердің ең кіші өлшем бірлігі. Жасушалар бөліну арқылы көбейеді. Эукариоттар мен прокариоттар құрылысы мен қызметі жағынан ұқсас. Адамда 46 хромосома бар. Пластидтер барлық организмдердің жасушаларында кездеседі. Грекше «карион» жасуша деген мағынаны білдіреді. 2 топ Прокариотты организмдердің фототрофты тобы (цианобактериялар) көк-жасылбалдырлар деп аталады. Қабықшаның өте жұқарған жерін саңылау деп атайды. Вакуольдер тек өсімдік жасушасында кездеседі. Хромопластарда әртүрлі-сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады.

7.Сызықтық диктант «^»-дұрыс, «-»-қате 1 топ Жасуша - барлық тірі организмдердің ең кіші өлшем бірлігі. + Жасушалар бөліну арқылы көбейеді.+ Эукариоттар мен прокариоттар құрылысы мен қызметі жағынан ұқсас.- Адамда 46 хромосома бар.+ Пластидтер барлық организмдердің жасушаларында кездеседі.- Грекше «карион» жасуша деген мағынаны білдіреді.+ 2 топ Прокариотты организмдердің фототрофты тобы (цианобактериялар) көк-жасылбалдырлар деп аталады.+ Қабықшаның өте жұқарған жерін саңылау деп атайды.+ Вакуольдер тек өсімдік жасушасында кездеседі.- Хромопластарда әртүрлі-сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады.+

8.Биологиялық диктант Мына сөйлемді толтырыңдар. 1 топ Ядроның негізгі сұйықтығы…………………………деп аталады тек өсімдік жасушасында кездеседі тұқымқуалау…………………….жазылған. Липидтердің ішінде табиғатта көп таралғаны..... Хромопластарда әртүрлі - сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті болады. 2 топ Жасуша терминің ……….жылы………….………….енгізді. Жасуша ………………..бөлінуі арқылы көбейеді. Пластидтерге ………………………………………………….жатады. Жасуша дегеніміз Жасуша теориясының негізін қалаған ғалымдар

Бос ұ яшы қ тарды, алфавитті (42 ә ріпті) пайдалану ар қ ылы терминологиялы қ сөзбен толтыры ң ыз.

1- топ 2- топ

1- нұсқа 2- нұсқа ген ақыу яр з од имтоходнри митоз жасуша хромосома днқ цито мутация нр каб к я и рет я плазма

Бекіту сұрақтары 1. Тірі ағзаның ең кіші бөлігін ата? 2. Жасушаның құрылысы қандай? 3. Саңылау дегеніміз не? 4. Пластидтердің түрлері? 5. Жасушаның көбеюіне қатысатын мүше? 6. Жасуша бөліктерін не қорғайды?

Үйге тапсырма: Жасуша құрылымдары: плазмалық мембрана, цитоплазма, ЭПТ, Гольджи жиынтығы, лизосомалар (мазмұндау).

С а б а қ т а н қ а л м а й, с а п а л ы д а, с а н а л ы б і л і м а л.