Мављудияти меъёрњои зиёди њуќуќї оид ба њуќуќи янсон дар санадњои меъёрї-њуќуќии байналхалќї ва ќонунгузории миллї, ба таври дахлдор њимоя душани њуќуќ ва озодињои янсммонро таќозо менамоянд. Меъёрњое, ки хусусияти кафолатї доран ва њимояи њуќуќи янсммонро тарѓиб менамоянд, дар шекли муљтамаъ як механизмы томро мемонанд. Механизмњои њимояи њуќуќи янсон гуфта, тарс ва воситањои њуќуќиеро меноманд, ки тавассути онњо њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд аз њар гуна дахолати беасос ва ѓайриќонунї њимоя душа, њуќуќњои поймолдуша пошанд по тартиби дахлдор барќарор карда мешаванд.

Дар адабиёти њуќуќї механизмњои њимояи њуќуќи янсммонро аслан ба ду гурўњи колон људо менамоянд: Механизмњои милии њимояи њуќуќи янсон; Механизмњои байналхалќии њимояи њуќуќи янсон. Дар навбати худ во баста ба аромат ва мањакњои гуногун ин механизмњо ба намуд ва ќисматњои алоњида људо карда мешаванд. Масалан, механизмњои милии њимояи њуќуќи янсммонро мамкин аст, ки во баста ба самти фаъолият ва муносибат по рукнњои њокимият ба механизмњои судии њимояи њуќуќи янсон, механизмњои давлатии ѓайрисудии њимояи њуќуќи янсон ва механизмњои ѓайридавлати (љамъиятї)-и њимояи њуќуќи янсон људо намуд. Механизмњои байналхалќиро пошад, мамкин аст, ки ба механизмњои универсалї ва механизмњои минтаќавї људо намуд. Атрофи мафњум, моњият ва тарси фаъолияти ин воситањо муфассалтар диќќат хоњем дед.

Аслан, лимон ва њуќуќшиносони ватанї дар атрофии пањлўњои људогонаи њуќуќи янсон хелен кам тадќиќот бурдаанд. Шояд нав рўи кор омадани ин падеда ба чунин њолат поис гашта пошад. Ба ин нигоњ на карда, баъзе аз љанбањои илми њуќуќи янсон аз љониби лимони њуќуќшиноси ватанї мавроди тадќиќоти васеъ ќарор гирифтаанд. Доир ба механизмњои милии њимои њуќуќи янсон ќайд на мужан ва аз лињози мусбї арзёбї карданы натиљаи фаъолияти олими шинохта Искандаров З.Њ. мувофиќи маќсад аст. Олим дояр ба механизмњои милии њимояи њуќуќи янсон ба таври умумї чунин ќайд менамояд, ки : «Њар як давлат кўшиш менамояд, ки тавассути њуќуќи позитивї механизмњои њимоявии њуќуќи янсммонро муќаррар намояд, то ки он самарабахш буда, низами томи милии њимояи њуќуќи янсммонро ташкил на мужа тавонад. Танњо дар шароити кор карда баромадани механизмы пешќадаму самарянок ва ташкил на мужани низами агонаи милии њимояи њуќуќи янсон, ки дар он њамаи механизмњо њамљавор ямал намояд, њолати куби риони њуќуќи янсон таъмин карда мешават.» Олим зори мафњуми механизмњои милии њимояи њуќуќи янсон роњу воситањоеро дар назар дора, ки ќонунгузории љумњурї бањри њимоя на мужани њуќуќњои янсон муаян на мужааст.

Механизмњои милии њимояи њуќуќи янсон аз байналмиллалї по хусусиятњои хосашон аз њамдигар фарќ мекунад. Якум, агар механизмњои миллиро Конститутсия ва ќонунњои љумњурї муайян намоянд, механизмњои байналмиллалии њимояи њуќуќи янсммонро санадњои њуќуќии байналмиллалї муайян менамояд. Дуюм, њангоми муќаррар на мужани механизмњои милии њимояи њуќуќи янсон дастовардњои њуќуќи байналмиллалї ва таљрибаи љањонї ба инобат гирифта мешават. Масалан, њангоми дар Конститутсияи Тољикистон муайян на мужани њимояи судии њуќуќ ва озодии янсону шањрванд ќоидањои пешќадами њуќуќ ба њимояи судї, ки Паймони байналмиллалї оид ба њуќуќњои шањрвандї ва сиёсї (1966) муайян на мужааст, ба инобат гирифта душааст.

Сеюм, механизмы миллї по маблаѓгузорї ва маљбурияти давлатї таъмин карда мешават. Давлат механизмы њимояи њуќуќи янсммонро муайян на мужа, мўътадил љорї душани ммонро таъмин менамояд. Агар ин кор сариваќт ва дар сатњи куб ба роњ монда нашават, механизм самараи дилхоњ намедињад. Масалан, агар корманди маќомоти мелиса аз лињози даниш ва лавозимоти махсус, масъалањои моддї таъмин карда нашават, вай по сифати баланд ба њимоя на мужани њуќуќњои янсону шањрванд машѓул душа наметавонад. Ва ё мансаби худ-ро сўистифода на мужа, худ ба вайронкунандаи њуќуќи янсон табдил меёбад. Аз ин љо, таъмин на мужани механизмы њимояи њуќуќи янсон дар њимоя на мужани он ањамияти колони ямалї дора.

Махсусияти механизмњои миллї њам дар он ифода мешават, ки онњоро давлат тавассути меъёрњои њуќуќї барќарор на мужа, иљроиши њатмии ммонро по маљбурияти давлатї таъмин менамояд. Дар навбати худ одамон низ њаќ доран, ки аз воситаву роњњое, ки њам њуќуќ ва њам ахлоќи янсонї батан зим дарговардааст, истифода намоянд.

Дар адабиётњои њуќуќї чунин механизмњои асосии миллиро људо менамоянд: 1.Шаклњои маъмурї-њуќуќии њимояи њуќуќи янсон Шаклњои маъмурї-њуќуќии њимояи њуќуќи янсон гуфта, ќонун ва санадњои дикари меъёриеро дар назар доран, ки мутобиќан по Конститутсияи ЉТ ќабул душа, маќомоти њокимияти давлатиро дар агон соњаи њаёти љамъиятї ваколатдор на мужа, ўњдадорињои онњоро дар бахши њимоя на мужани њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд муайян менамоянд. Ин шекли њимояи њуќуќи янсон аз тарсњои дикари њимояи милии њуќуќи янсон по он фарќ менамояд, ки фаъолияти маќомоти татбиќкунандаи он, дисбат ба њимояи судї характере фаъол доран. Яъне агар њокимияти судї дар асоси мурољиати шансон истењсолоти судиро шурўъ намояд, маќомотњои маъмурї, давлатї, ѓайрисудї по ташабусси худ њуќуќвайронкунињоро зуњур на мужа, бањри барќарор на мужани њуќуќњои поймолдуша, чорањои мушаххас меандешанд. Дар баъзе аз адабиёти њуќуќї шаклњои маъмурї-њуќуќии њимояи њуќуќи янсон по унвонии «институтњои давлатии њимояи ѓайрисудии њуќуќњои иснон» низ, ёдрас мешаванд.

Дуюм, агар маќомоти судї мурољиати шањрвандммонро дар асоси тартиби муќаррарна мужаи Кодексњои мурофиавии љумњурї ќабул ва баррасї намояд, маќомотњои ѓайрисудї дар асоси Ќонуни ЉТ «Дар пораи мурољиатњои шањрвандон», ки аз 11 декабри соли 1996 ќабул душааст ва ќонунњои соњавї ќабул ва баррасї менамоянд. Ќонуни мазкур дар батан зим дарговардани муносибатњои љамъиятї оид ба говардани аризаву шикоятњо ва баррасиву њал на мужани онњо аз тарифа шансони мансабдори масъул наќши колон позї менамояд. Дар ин ќонун мазмуни пешнињод, ариза ва шикоят кушода деда душа, шансони масъули њал на мужани аризаву шикоят, шартњои баррасї на мужани он, мўњлати њал на мужани шикоятњо, натиљаи сариваќт баррасї на мужан ва њал на карданы аризаву шикоятњо муаян карда душааст. Бо маќсади иљрои Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар пораи мурољиатњои шањрвандон» Њукумати Љумњурии Тољикистон аз 2 сентябри соли 1998 тањти раќами 345 Дастурулямали коргузорї по мурољиатњои шањрвандммонро ќабул на мужааст. Ин Даструлямал љараёни ќабули аризаву шикоятњо ва тартиби њал на мужани онњоро муфассал нишан дедааст. Искандаров З.Њ. Њуќуќи янсон ва механизмы милии њимояи он. – Душанбе : «Эљод», 2006, С. 108

Дар низами шаклњои маъмурї-њуќуќии њимояи њуќуќи янсон људо на мужан мамкин аст: 1. Кафолатњои ќонунии њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд дар соњаи њокимияти иљроия; 2. Тартиби маъмурии говардани шикоят аз полои санадњои маќомоти њокимияти иљроия; 3. Шаклњои махсуси назорати давлатї дар низами њокимияти иљроия; 4. Назорати прокурорї оид ба иљроиши ќонунњо аз љониби маќомоти њокимияти иљроия. 5. Назорати парлумонї аз полои фаъолияти маќомоти њокимияти иљроия. Акнун њар яке аз шаклњои маъмурї-њуќуќии њимояи њуќуќи янсммонро дар алоњидагї деда мебароем Права человека /Под ред. Е.А.Лукашевой. - М., С.378.

Барои самарянок ба роњ мондани њимояи њуќуќи янсон дар соњаи њокимияти иљрои, танњо муќаррар на мужани њуќуќи шањрвандон баланда нест. Дар ин љода пояд ўњдадории ашхоси ваколатдор аниќ муайян карда шават. Ин тадбирро танњо по роњи ќабули ќонуни мутобиќ ба Конститутсия пеша на мужан мамкин аст. Аз љумла дар м. 14 Конститутсияи ЉТ омадааст, ки «Њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд ба воситаи Конститутсия, ќонунњои љумњурї санадњои њуќуќии байналмилалие, ки аз тарифа Тољикистон эътироф душааст, њифз мегарданд.

Њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд бевосита ямалї мешаванд. Онњо маќсад, мазмун ва татбиќи ќонунњо, фаъолияти њокимияти ќонунгузор, иљроия ва маќомоти худидоракунии мањаллиро муайян мекунанд ва ба воситаи њокимияти судї таъмин мегарданд. Танзими ќонунии њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд, дар баъзе мавридњо дар санадњои дикари маќомоти њокимияти иљроия тањкими љузъиро таќозо менамоянд. Тавассути чунин санадњо, салоњияти ин ва ё он маќомоти идоракунї, њамчунин робитаи он ба шањрвандон муќаррар карда мешаванд. Дар баробари ин ќонун ва санадњои дикари зориќонунї ўњдадории маќомоти њокимияти иљроиро оид ба таъмини ямалишавии њуќуќњои конституционный шањрвандон, муайян менамоянд.

Ин шекли маъмурї-њуќуќии њимояи њуќуќи янсон дар ямалия самараи куб медињад. Зеро дар муносибатњои маъмурї принсипи њокимияту тобеият ямал на мужа, дар сурати гирфитани супориш аз љониби маќомоти полої оид ба рафъи поймолкунињои њуќуќи янсон, иљроиши бетаъхири он таъмин мегардад. Ин муњимият ба инобат гирифта душа, тартипоти мазкур мавроди танзими даќиќќї њуќуќї ќарор гирифтааст. Дар ЉТ мясо или нарбут ба бар россии шикоят ва аризањои шањрвандммонро Ќонуни ЉТ «Дар пораи мурољиати шањрвандон» аз 14 декабри с.1996 мавроди танзим ќарор дедааст. Дар ќонун омадааст, ки «шањрвандон мувофиќи Конститутсияи (Сарќонуни) Љумњурии Тољикистон њуќуќ доран шахсан ё якљоя по дигарон ва ё ба воситаи намояндагони ваколатдори худ, по тартиби муќарраркардаи њамин Ќонун ба маќомоти њокимияти дав­латї, маќомоти мањаллии њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии мањаллї ва шансони мансабдор, иттињодияњои љамъиятї, корхонањо, муассисањо ва ташкилотњо, сар­фи назар аз шекли моликият, ки њалли масъалањои дар мурољиат говардадуша ба салоњияти онњо ходил мешаванд, мурољиат намоянд.

Дар моддаи 2 ќонун намудњои асосии мурољиати шањрвандон говарда душааст: Таклифњо мурољиатњои шањрвандон, киа рои бењтар на мужани фаъолияти маќомоти давлатї ё иттињодияњои љамъиятї, корхонањо, му­ассисањо ва ташкилотњо, сарфи назар аз шекли моликият равона карда душаанд. Аризањо мурољиатномањои шањрвандон, киа рои бартараф на мужани њуќуќвайронкунињои барояшон маълумдуша равона карда душаанд ё аз хоњиши ямалї на мужани њуќуќњо ва манфиатњои ќонунии шањрвандон ва ташкилотњо ипоратанд. Шикоятњо мурољиатномањои шањрвандон по талаби барќарор на мужани њуќуќу манфиатњои ќонунии онњо, ки аз ямал, беямалї ё по ќарорњои маќомоти давлатї, иттињодияњои љамъиятї, корхонањо, муас­сисањо, ташкилотњо, сарфи назар аз шекли моликият, инчунин шансони мансабдор вайрон карда душа­анд.

Мурољиатњо инфиродї ё коллективї буда метавонанд, ки дар шекли шифоњї ё хаттї пешнињод мегарданд ва барои њимояи њуќуќи шахсї, инчунин њуќуќи дигар шансон ва ташкилотњои дигар равона карда мешаванд, агар ќонун таври дигар пешбинї на карда пошад. Мурољиатњои шањрвандон дар мўњлати то як моњ аз рўзи расиданашон, вале мурољиатњое, ки омўзишу тањќиќи иловагиро наметалабанд, дар давоми 15 рўз баррасї мешаванд.

Дар њолатњое, киа рои њалли ариза ё шикоят гузаронидани тафтиши махсус, талаб карда гирифтани маводњои иловагї ё дедани чорањои дигар зарур аст, мўњлати њалли ариза ва шикоят ба таври истисно аз тарифа роњбар ё муовини роњбари маќомоти дахлдор, корхона, муассиса, ташкилот дароз карда душа метавонад, аммо на зиёда аз як моњ ва дар ин пора шахсе, ки ариза ё шикоят дедааст, огоњ карда мешават. Зимнан, мўњлати умумии бар россии мурољиат аз ду моњ зиёд буда наметавонад.

Шакли муњими чунин назорат, ямалї гаштани ваколатњои конституционный Президенти ЉТ ба шумор меравад. Тибќи м. 64 Конститутсияи ЉТ Президенти ЉТ сарвари давлат ва њокимияти иљроия аст.

Президент њомии Конститутсия ва ќонунњо, њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд, кафили истиќлолияти миллї, агонагї ва тамомияти арзї, пойдориву бардавомии давлат, мураттабии фаъолияти маќомоти давлатї ва њамкории онњо, риони ќарордедњои байналмиллалии Тољикистон мепошад. Мазмуни ин муќаррароти Конститутсия хелен васеъ аст. Якум, дар ин модда омадааст, ки Президент њомии Конститутсия ва ќонунњо аст. Тибќи Фарњанги запони тољикї истилоњи «њомї» мазмуни њимояткунанда, пушту паноњ ва ё пуштипммонро дора. Яъне Президент шахсест, ки Конститутсия ва ќонунњоро њимоя ва пуштипонї менамояд. Президент шахси муќаррарї набуда, дорои мансаби олии давлат аст. Ў имконият ва ќудрат дора, ки муќаррароти Конститутсия ва ќонунњоро њимоя намояд.

Конститутсия ва ќонунњои ЉТ дар ќатори дигар муносибатњо њуќуќ ва озодињои янсону шањрвандро низ мустањкам на мужаанд. Дуюм, Президент њимоятгари њуќуќ ва озодињои конституционный янсону шањрванд мепошад. Ин масъулиятро Президент по роњу усулњои гуногун ба ямал мебарорад. Аз як тараф ў худ бевосита шањрвандммонро ќабул на мужа, аризаву шикояти онњоро гўш карда, бањри пешгири на мужани њуќуќвайронкунї ва барќарор на мужани њуќуќњои вайрондуша чораи мушаххас меандешад. Чорањои андешидаи Президент фаврї ва пурсамар мепошад. Президенти давлат бањри њимоя на мужани Конститутсия ва ќонунњои љумњурї, ки онњо њуќуќ ва озодињои янсону шањрвандро низ мустањкам на мужаанд, механизмњои худро истифода менамояд. Аз он љумла, ў Дастгоњ ва Њукуматро таъсис на мужааст, ки дар он сохторњои гуногун бањри иљро на мужани Конститутсия ва ќонунњои љумњурї фаъолият менамоянд. Масалан, Президенти ЉТ по Укази худ аз сол Низомнома дар пораи дастгоњи иљроияи Президенти Љумњурии Тољикистммонро ба тасвиб расонид.

Тибќи банди 2-юми он Дастгоњи иљроияи Президент маќоми давлатиест, ки фаъолияти Президент ва њукумати Тољикистммонро таъмин менамояд. Дар банди 10 – уми ин Низомнома таъкид карда мешават, ки вазифаи асосии Дастгоњи иљроияи Президенти кишвар таъмин на мужани шароит бањри аз тарифа Президент иљро на мужани функсияи њомигии Конститутсия ва ќонунњои љумњурї, њуќуќ ва озодии янсону шањрванд, кафили истиќлолияти миллї, агонагї ва тамомияти арзї, пойдориву бардавомии давлат, мураттабии фаъолияти маќомоти давлатї мепошад. Дастгоњи иљроияи Президенти давлат аз якчанд воњидњои сохторї ипорат мепошад. Дар ќатори онњо сохторњое њастанд, ки фаъолияти онњо махсус ба мясо или њуќуќ ва озодии янсону шањрванд бахшида душааст. Чунин сохтор Раёсати кафолатњои конституционный њуќуќи шахрвандони Дастгоњи Президенти ЉТ мепошад. Раёсати мазкур дар асоси Низомномае, ки Президенти кишвар аз ќабул на мужааст, фаъолият менамояд.

Тибќи ин Низомнома вазифањои Раёсат аз инњо ипорат аст: - таъмин на мужани фаъолияти Президент ва Њукукмати Тољикистон оид ба ямал барговардани назорат аз полои њолати риони њуќуќ ва озодињои конституционный янсону шањрванд; - таъмин на мужани фаъолияти Президент ва Њукукмати Тољикистон оид ба барќарор на мужани њуќуќ ва озодињои вайрондуша; - иштирок дар коркард ва ямали на мужани сиёсати сардори давлат дар соњаи њимояи њуќуќ ва озодињои конституционный янсону шањрванд ва ѓайра. Бо маќсади иљро на мужани вазифањои дар поло номбардуша Раёсати кафолатњои конституционный њуќуќи шахрвандони Дастгоњи Президент чунин функсияњо доран: - фаъолияти маќомоти њокимияти иљроия, корхонаву муассисањо, шансони мансабдорро оид ба таъмин на мужани кафолатњои конституционный њуќуќ ва озодињои янсону шањрванд назорат менамояд; - сариваќт аз тарифа Дастгоњи иљроияи Президент ва дигар маќомоти њокимияти иљроия баррасї на мужани аризаву шикоятњои шахсммонро таъмин менамояд; - ќабули шахсии одамммонро аз тарифа Президенти љумњур, Дастгоњи он ташкил менамояд; - њисопоти шансони масъул ва мансабдори вазорату идорањоро дар пораи таъмин на мужани њуќуќ ва озодињои конституционный янсону шањрванд мешунавад.

Тибќи Конститутсияи ЉТ функсияи асосии прокуратура назорати риони даќиќ ва иљрои якхелаи ќонунњо дар ќаламрави љумњурї мепошад (м.93). Ин функсияро Прокурори генералї ва прокурорњои ба ў тобеъ ба ямал мебароранд. Прокуратура маќомоти агона ва мутамарказ буда, ммонро Прокурори генералї сарварї мекунад. Прокурори генералї дар назди Маљлиси миллї ва Президент масъул аст. Тарзи ташкил ва фаъолият, салоњият ва сохтори маќомоти прокуратураро Ќонунї конституционный ЉТ «Дар пораи маќомоти прокуратура дар ЉТ», ки аз 25 июли соли 2005 ќабул карда душааст, батан зим меарорад.

Маќсад аз назорати риони даќиќ ва иљрои якхелаи ќонунњо њимояи арзишњои шахсї ва давлатию љамъиятї мепошад. Моддаи 4-ми Ќонуни конститутсионї вазифаи маќомоти прокуратураро чун таъмин на мужани волоияти ќонун, тањкими ќонуният ва тартипоти њукуќї муаян на мужа, таъкид бар он на мужааст, ки он по маќсади њифзи: - мустаќилият ва соњибихтиёрии љумњурии Тољикистон; - њуќуќњои иљтимоию иќтисодї, сиёсї ва дигар њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд; - асосњои сохтори демократии њокимияти даавлатї, ваъи њуќуќии маќомоти мањаллии њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии мањаллї, дигар маќомоти давлатї, иттињодияњои љамъиятї, динї, њизбњои сиёсї ва дигар сохторњои ѓайридавлатї ба ямал барговарда мешават. Аз њамин љой, хулоса на мужан дуруст аст, ки наќши прокуратура дар таъмин на мужани њуќуќи янсон ва шањрванд бењамто аст.

Самтњои асосии фаъолияти маќомоти прокуратура аз инњо ипорат аст: - назорати умумї; - назорат ба риони њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд аз тарифа вазорату кумитањо, идорањои Љумњурии Тољикистон, идораи њарбї, понкњо, корхонаву муассисањо, ташкилотњо, ново баста аз тобеъият ва шекли моликияташон; - назорат ба риоя ва иљрои ќонун аз тарифа маќомоте, ки ба муќобили љинояткорї ва њуќуќвайронкунињои дигар мупориза мебаранд, инчунин маќомоте, ки по фаъолияти оперативию љустуљўї, тањќиќ ва тафтишоти пешакї машѓул мепошанд; - ва дигар самтњо. Њамин тариќ, 8 самти дикари фаъолияти прокуратураро ќонун муќаррар на мужааст.

Дар байни самтњои фаъолияти маќомоти прокуратура самти назорат ба риони њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд аз лињози матлаб ва њаљм хелен колон аст. Гузашта аз ин, прокурор њангоми фаъолият дар самтњои гуногун по њуќуќи янсон сару кор мегирад. Чунки объектњои асосии назорат по одамон алоќаманд буда, аз тарифа прокурор назорат карда мешават, ки то чи андоза онњо њуќуќ ва озодии янсону шањрвандро риоя на мужа истодаанд. Дар пораи пурзўр на мужани назорати риони њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд Прокурори генералї чандин нишодедњо ба тасвиб расонида, аз прокурорњои тобеаш талаб на мужааст, ки дар ин соња назоратро ќатъї ва љиддї ба роњ монанд.

Дар дояраи муайян аз полои фаъолияти маќомоти њокимияти иљроия маќомоти намояндагї низ назорат мебарад. Чунин навъи назорат ба принсипи низами худдорї ва мувоизант асос ёфтааст. Љињати нигањдории чунин тавозун Маљлиси Олии ЉТ њамчун маќоми намояндагї ва ќонунбарор дорои ваколатњои муайян аст. Ќонуни ЉТ «Дар пораи вазъи њуќуќии узви Маљлиси миллї ва вакили Маљлиси намояндагони Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон» муайян менамояд, ки яке аз шаклњои фаъолияти вакили халќ ин кор по интихобкунандагон мепошад. Вакилон мурољиатњои интихобкунандагммонро баррасї на мужа, ба маќомоти дахлдор пешнињодњо мекунанд. Тибќи м. 20 ќонуни фавќуззикр шансони мансабдори маќомоти давлатї, иттињодияњои љамъиятї, ташкилоту муассиса ва корхонањо, сарфи назар аз шекли моликияташон вазифадоран мурољиати узви Маљлиси миллї ва вакили Маљлиси намояндагммонро тибќи ќонун баррасї на мужа аз натиљаи тадбири андешидадуша ба узви Маљлиси миллї ва вакили Маљлиси намояндагон ба тариќи хаттї хабар дињанд.

. Дар адабиётњои во баста ба њуќуќи янсон, дар низами механизмњои милии њимояи њуќуќњои янсон, падедаи Омбудсменро низ људо менамоянд. Дар сатњи оммавї низ, во баста ба посамар будани фаъолияти он дар мавроди њимоя ва ривољи минбаъди њуќуќњои янсон, пайваста таъкид мегардад. Зиёда аз ин, аз давлатњое, ки маќсади бунёд на мужани љомеаи шањрвандиро доран, талаб карда мешават, ки ин падедаи њуќуќиро дар ќаламрави худ таъсис дињанд. Ин падеда аввалин маротиба с.1809 дар Шведсия ба вуљуд омада, баъди Љанги дуюми љањонї мунтазам дар давлатњои демократї пањн гардид. Дар ин пора муфассал ниг.:

Ба маънои тањтулафзї, Омбудсмен аз калимаи шведии «ombudsman» гирифта душа маънояш «намояндаи манфиати гурўње» мепошад. Дар шароити љомеаи шањрвандї, таъиноти асосии падедаи Омбудсмен ин њалли бањсњои мављуда оиди њуќуќи янсон ва таъмини мувозинат байни манфиатњои давлатї ва манфиатњои инфиродї мепошад. Дар фарќият аз дигар механизмњои њимояи њуќуќњои янсон, Омбудсмен зимни њалли бањсњо на танњо меъёрњои њуќуќї, балки принсипњои њуќуќиро низ ба роњбарї гирифта метавонад. Ба љомеаи шањрвандї фањмиши фитрии њуќуќ хос аст, ки ба табиати ахлоќии меъёрњои њуќуќ такя менамояд. Мувофиќан, Омбудсмен имконият дора, ки њатто њуќуќњоеро, ки ќонунан мустањкам нагардедаанд, њимоя намояд.

Тарзи ташкил, номгузорї ва фаъолияти падедаи Омбудсмен дар давлатњои алоњида ба таври гуногун сурат мегирад. Масалан дар Шоњигарии Бритониёи Кабир падедаи Омбудс-мен по номи «Вакили парлумонї оиди корњои маъмурият» ифода мегардад. Мўњлати ваколати ин сохтор номањдуд буда, њуќуќи мурољиат ба ммонро танњо вакили Парлумон дора. Дар Љумњурии Федералии Олмон пошад, якчанд навъи падедаи Омбудсмен мављуд аст. Масалан, дар сатњи федералї «Вакили Бундестаг оид ба корњои артиш», «Комиссияи Бундестаг оид ба арзу шикоятњо» ва дар затњи заминњо пошад, «мансаби омбудсмени љамъиятї» ва «вакили шањрвандон» ямал мекунанд. Дар Фаронса Омбудсмен по номи «миёнарав» ифода мегардад. Дар Изроил пошад, ммонро «вакили парлумонї» ном мебаранд.

Аз ин бар меояд, ки дар аксарияти давлатњо падедаи њуќуќии мазкур таъсис ёфта, ямал на мужа истодааст. Моњи апрели соли 2007 Комиссари олии СММ оид ба њуќуќи янсон – Луиза Арбур, по маќсади шомил гардонидани ЉТ ба зумраи давлатњои тадбирандеш дар самти њуќуќи янсон, ба Њукумати ЉТ пешнињод намуд, то институти Омбудсменро таъсис дињанд. Президенти ЉТ низ дар паёми њарсолаи худ ба Парлумон (соли 2007) ин нуќтаро таъкид сохт. Парлумони ЉТ пешнињоди мазкурро дастгирї на мужа, дар иљрои он таъхир накард. 20 марти соли 2008 Палатаи поёнии Парлумони ЉТ, Ќонуни ЉТ-ро «Дар пораи Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон» дар миќдори 38 модда ќабул кард.

Ќонун по маќсади дар Љумњурии Тољикистон таъсис дедани маќомоти Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон ќабул гардеда, тартиби ба вазифа таъин ва аз вазифа озод карданы ваколатдор, салоњият ва шаклњои фаъолияти маќомоти мазкурро барои њимоя ва инкишофи њуќуќи янсон дар Тољикистон муайян менамояд. Мансаби Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон дар Љумњурии Тољикистон по маќсади таќвияти кафолатњои конституционный њимояи давлатии њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд, мусоидат ба риоя ва эњтироми онњо аз љониби маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат) ва шансони мансабдори онњо, роњбарон ва шансони мансабдори корхонањо, муассисањо ва ташкилотњо ново баста аз шекли ташкилию њуќуќиашон, таъсис деда душааст.

Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон аз љониби Президенти Љумњурии Тољикистон по ризоияти Маљлиси намояндагони Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон ба мўњлати панљ сол ба вазифа таъин мегардад. Ба вазифаи Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон шањрванди Љумњурии Тољикистон, ки синни ў аз 35 кам набуда, дорои тањсилоти олии њуќуќшиносї, сифатњои баланди касбї ва ахлоќї мепошад, таъин карда мешават.

1. Вазифањои асосии Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон мусоидат на мужан ба: а) риони њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд; б) барќарор на мужани њуќуќу озодињои вайрондушаи янсон ва шањрванд; в) такмили ќонунгузории Љумњурии Тољикистон оид ба њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд; г) баланд бардоштани маърифатнокии шањрвандон оид ба њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд, шаклњо ва воситањои њифзи он; д) њамкории маќомоти њокимияти давлатии Љумњурии Тољикистон оид ба њифзи њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд; е) рушд ва њамоњангсозии њамкорињои байналмилалї дар соњаи њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд мепошад.

Бо маќсади иљрои вазифањои худ Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон маълумотро аз маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат), корхонањо, муассисањо ва ташкилотњо, ново баста аз шекли ташкилию њуќуќиашон, инчунин шањрвандони алоњида, воситањои ахпори омма љамъ ва тањлил менамояд. Бо маќсади мусоидат кардан ба барќароркунии њуќуќу озодињои вайрондушаи янсон ва шањрванд, Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон шикоятњои шањрвандони Љумњурии Тољикистон, шањрвандони хориљї ва шансони бешањрвандро дисбат ба ќарор ё ямали (беямалии) маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат), шансони мансабдор ва хизматчиёни давлатї, роњбарон ва шансони мансабдори корхонањо, муассисањо ва ташкилотњо, ново баста аз шекли ташкилию њуќуќиашон, ки њуќуќу озодињои янсон ва шањрвандро вайрон кардаанд, баррасї менамояд, агар мурољиаткунанда дисбат ба ин ќарор ё ямали (беямалии) ба тариќи судї ё маъмурї шикоят карда пошад, вале по ќарори оид ба шикояти ў ќабулгардеда розї напошад.

Шикоят дар шекли хаттї ба Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон на дертар аз як сол аз рўзи вайрон душани њуќуќу озодињои мурољиаткунанда ё аз рўзе, ки ба ў вайрон душани ин њуќуќњо маълум душааст, пешнињод карда мешават. Мурољиатњое, ки дар онњо ном, номи падар, фамилия ва суроѓаи шањрванди мурољиатна мужа зикр надушаанд ва ё онњо ба воќеият мувофиќ нестанд, мурољиатњои беном буда, мавроди баррасї ќарор намегиранд. Дар шикоят пояд ном, номи падар, фамилия, имзо ва суроѓаи мурољиаткунанда, суроѓа ва номи маќомот ё шахси мансабдор, ки дисбат ба ќарор ё ямали (беямалии) ў шикоят говарда мешават, баён на мужани моњияти ќарор ё ямали (беямалии), ки ба андешаи аризадињанда њуќуќу озодињои ўро вайрон на мужааст ё вайрон мекунад, инчунин нусхаи ќароре, ки дисбат ба шикояти по тариќи судї ё маъмурї баррасигардеда ќабул душааст, пешбинї гардад

Аз рўи шикояти вориддуша Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон њуќуќ дора: а) шикоятро барои баррасї ќабул намояд; б) ба мурољиаткунанда дар пораи воситањое, ки ў метавонад барои њифзи њуќуќу озодињои худ истифода барад, шарњ дињад; в) ба маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат), шансони мансабдоре, ки ба салоњияти онњо њалли шикояти зорин дахл дора, ммонро фиристонад; г) ќабули шикоятро барои баррасї тибќи ќонун рад намояд.

Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон шикоятњоро оид ба бањсњои байни шањрвандон, инчунин шикоятњои такрорї, агар дар онњо маълумот дар пораи њолатњои нав ошкордуша напошад, баррасї наменамояд. Њангоми бар россии шикоят Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон њуќуќ дора ба маќомоти салоњиятдори давлатї ва шансони мансабдор дар пораи мусоидат на мужан барои баррасї мурољиат намояд. Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон ўњдадор аст ба маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат), шансони мансабдор, ки дар ќарор ё ямали (беямалии) онњо вайронкунии њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд муайян карда душааст, хулосаи худро, ки дорои тавсияњо дисбат ба имкониятњо ва чорањои зарурии барќарор на мужани њуќуќу озодињои мазкур мепошад, ирсол намояд

Њангоми санљиши шикоят Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон њаќ дора: а) бе монеа ба маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат), корхонањо, муассиса ва ташкилотњо, ново баста аз шекли ташкилию њуќуќиашон, иттињодияњои љамъиятї, инчунин ќисмњои њарбї, муассисањои иљрои љазои љиноятї, дигар сохтору муассисањои њарбї, ки дар њудуди Љумњурии Тољикистон воќеанд, ташриф намояд; б) аз роњбарон ва шансони мансабдори маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат), корхонањо, муассисањо ва ташкилотњо, ново баста аз шекли ташкилию њуќуќиашон маълумотњои зарурї, њуљљатњо ва маводњоро талаб карда гирад; в) аз роњбарон ва шансони мансабдори маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат), корхонањо, муассисањо ва ташкилотњо, ново баста аз шекли ташкилию њуќуќиашон, оид ба масъалањое, ки дар рафти бар россии шикоят муайян карда мешават, ба истиснои судяњо дисбати санадњои судї баёнот гирад; г) мустаќилона ё якљоя по маќомоти салоњиятдори давлатї, шансони мансабдори давлатї, хизматчиёни давлатї санљиши фаъолияти маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат), муассисањои иљрои љазои љиноятї, корхонањо, муассисањо ва ташкилотњоро, ново баста аз шекли ташкилию њуќуќиашон, оид ба масъалањои њуќуќи янсон гузаронад; д) ба маќомоти салоњиятдори давлатї ва муассисањои илмї барои гузаронидани тањќиќоти экспертї оид ба масъалањое, ки дар рафти бар россии шикоят муайян карда мешаванд, дастур дињад.

Ваколатдор оид ба њуќуќи янсон њуќуќ дора хулосаи ќабулкардаашро интишор намояд. Нашрияњои даврї, ки яке аз муассисони он маќомоти њокимияти давлатї, маќомоти худидоракунии шањрак ва дењот (љамоат), корхона, муассиса ва ташкилоти давлатї мепошад, пурра ё ќисман аз њисоби воситањои буљети давлатї маблаѓгузорї мешаванд, њуќуќи рад на мужани интишори хулоса ва дигар њуљљатњои Ваколатдор оид ба њуќуќи янсммонро надоран.

Тибќи Конститутсияи ЉТ њокимияти давлатї дар асоси таљзияи он ба шоњањои ќонунгузор, иљроия ва судї ямалї мегардад. Аз ин бар меояд, ки дар ямалисозии њокимияти давлатї наќши њокимияти судї низ хелен колон аст. Вале дар илми њуќуќи янсон самараи фаъолияти њокимияти судї дар бахши њимояи њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд бештар таъкид мегардад. Зеро маъмултарин роњи њимояи њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд, мањз њимояи судї ба шумор меравад. Дар кадом мавриде напошад, шањрвандон аз ваколати ин шохаи њокимият истифода мебаранд. Доир ба тарси мурољиат ба ин маќом, низ мардум аллакай иттилои зиёде доран. Бинобарин дар давлатњо пояд шароити мусоид барои фаъолияти судяњо таъмин пошад, то онњо адолати судиро мутобиќ ба тамоми принсипњояш ба роњ монанд. Адолати судї дар Љумњурии Тољикистон танњо тавассути суди њокимияти мустаќилдошта, ба ямал барговарда мешават.

Адолати судї – ваколати мустасноии њокимияти судї буда, дигар агон маќомот њаќ надора, ммонро ба ямал барорад. Адолати судї як шекли махсуси фаъолияти давлатї буда, по роњи дар маљлиси судї деда баромадани парвандањои конститутсионї, љиноятї, гражданї, маъмурї ва хољагї ба ямал барговарда душа, дар натиља бањри њимоя на мужани њуќуќ ва манфиатњои ќонунї ќарорњои дахлдор ќабул карда мешават, ки иљроиши онњоро по маљбуркуниии давлатї таъмин карда мешават. Њокимияти судї тибќи тартипоти муќаррарна мужаи ќонун ба ямал барговарда мешават, ки дар моддаи 2- ми Ќонуни конституционный ЉТ «Дар пораи судњои ЉТ» по ипорањои мурофиаи конститутсионї, гражданї, хољагї, љиноятї ва маъмурї ифода ёфтаанд. Искандаров З.Њ. Њуќуќи янсон ва механизмы милии њимояи он. – Душанбе : «Эљод», 2007, С. 87

Дар тањти мафњуми мурофиаи судї фаъолияти по ќонун муќаррардушаи судро оиди баррасї ва њал на мужани парвандањо ва муносибатњои њуќуќии он субъектоне, ки дар ин фаъолият ширкат менамоянд, фањмида мешават. Тартипоти мурофиавї ба суд имконият медињад, ки дисбати њар як бањсу талош – њаќиќатро муќаррар намояд ва дар асоси он, ќонунро ба роњбарї гирифта, адолатро ба ямал барорад. Дар сурати риоя на карданы тартипоти мурофиавї – њукм, њалнома ва таъинотњое ќабул душанаш аз эњтимол дур нест, ки беасос ва ѓайриќонунї буда, њуќуќи янсммонро поймол менамоянд. Ин гуна ќарорњои суд поз тибќи тартипоти мурофиавї аз тарифа судњои марљаи дуюм бекор карда мешаванд. Умуман тартипоти мурофиавии судї шароит фароњам меорад, ки дисбати њама гуна парвандањо њаќиќати воќеї барќарор карда душа, ќарори њуќуќию адолатнокона ќабул карда шават. Њамон љо.

Моддаи 84-и Конститусияи ЉТ низами судиро чунин муайян на мужааст: Суди конститутсионї, Суди Олї, Суди Олии иќтисодї, Суди њарбї, Суди Вилояти Мухтори Кўњистони Бадахшон, судњои вилоят, шањри Душанбе, шањр ва ноњия, Суди иќтисодии Вилояти Мухтори Кўњистони Бадахшон, судњои иќтисодии вилоят ва шањри Душанбе. Ин низами судї агона буда, њамаи онњо функсияи адолати судиро дар ЉТ ба ямал мебароранд. Тарзи ташкил, сохтор ва фаъолияти онњо аз тарифа ќонунњои алоњида батан зим дарговарда мешават.

Низоми агонаи судиро во баста ба салоњият ва самти фаъолият ба ду намуд људо на мужан мамкин аст: 1. Судњои салоњияташон умумї; 2. Судњои салоњияташон махсус. Судњои салоњияташон умумї. Ба судњои салоњияташон умумї мансубанд: Суди Олии ЉТ, Суди ВМКБ, судњои вилоят, суди ш. Душанбе, судњои шањрию ноњиявї. Низоми ин судњо аз се звено ипорат буда, њар як звенои он ба воњидњои маъмурию њудудї мувофиќ буда, тамоми ќаламрави љумњуриро фаро мегиранд. Ин судњо аксарияти парвандањои судиро баррасї менамоянд, ки онњоро одатан судњои гражданї низ мегўянд.

Дар низами судии љумњурї дигар судњое њастанд, ки по номи судњои салоњияташон махсус ёд мешаванд. Ба судњои салоњияташон махсус - Суди Конститутсионї, Судњои иќтисодї ва Судњои њарбї шомиланд. Дар адабиёти њуќуќї зимни бар россии механизмњои милии њимояи њуќуќи янсон, наќш ва маќоми Суди конститутсионї ва ё маќоми дикари баямалбарорандаи назорати конститутсионї ба таври алоњида ёдрас мешават. Дар низами механизмњои миллї фаъолияти ин маќомот чун назорати конститутсионї аз полои риони њуќуќ ва озодињои янсон ва шањрванд муаррифї мешават

Суди конститутсионї. Суди конститутсионї ба гурўњи судњои салоњияташаон махсус ходил буда, дар низами агонаи судии ЉТ ќарор дошта, соњиби маќоми хоса аст. Тартиби ташкил ва фаъолияти Суди конституционный ЉТ –ро Конститутсия (м.89) ва Ќонуни конституционный ЉТ «Дар пораи Суди конституционный ЉТ» (1995) муайян на мужааст. Мувофиќи м. 1-ми Ќонуни конституционный ЉТ «Дар пораи Суди конституционный ЉТ» Суди конституционный ЉТ маќоми њокимияти судї буда, по маќсади њифз на мужани Конститусия, таъмин на мужани волоияти меъёрњои Конститутсия, ямали бевоситаи онњо, њуќуќ ва озодињои янсону шањрванд таъсис деда мешават.

Суди конститутсионї вазифањои худро по роњи ба ямал барговардани чунин салоњиятњо ба иљро мерасонад: 1) муайян на мужани мувофиќати ќонунњо, санадњои њуќуќии якљояи Мачлиси миллї ва Маљлиси намояндагон, Маљлиси миллї, Маљлиси намояндагон, Президент, Њукумат, Суди Олї, Суди Олии иќтисодї ва дигар маќомоти давлатию љамъиятї, ќарордедњои ба ќувваи ќонун надаромадаи Тољикистон ба Конститутсия; 2) њалли бањсњои байни маќомоти давлатї дояр ба салоњияти онњо; 3) Суди конституционный ЉТ дар сурати аз тарифа Президент содир на мужани хиёнат ба давлат хулоса медињад.

Суди конституционный ЉТ аз рўи шикоятњо оид ба вайронкунињои њуќуќу озодињои конституционный шањрвандон ва аз рўи дархостњои судњо конститутсионї будани ќарорњоеро, ки дар парвандаи мушаххас татбиќ душааст, тафтиш менамояд. Суди конституционный ЉТ дар асоси кори дастаљамъї, ошкорбаёнї, мустаќилият, мупоњиса ва баробарии тарафњо ямал карда, ба Конститутсия ва Ќонуни конститутсионї «Дар пораи Суди конституционный ЉТ» итоат мекунад. Дар Суди конститутсионї муњокимаи парвандањо ошкоро гузаронида мешават. Њар як шахс њаќ дора дар маљлиси судии Суди конститутсионї иштирок намояд, аз рафти он шинос шават. Мурофиа по тарси мупоњиса гузаронида душа, тарафњо дар пешнињоди таклифу дархост, далелњо баробарњуќуќ мепошанд.

Ќонуни конститутсионї «Дар пораи Суди конституционный ЉТ» дояраи субъектоне, ки њуќуќи ба Суди конститутсионї мурољиат на мужанро доран, муаян на мужааст (м.37). Дар ќатори дигар субъектон шањрвандон низ њаќ доран, ки оиди масъалаи вайронкунии хуќуќу озодии конституционный онњо, во баста ба ќонуни татбиќдуша дар парвандаи мушаххас баъди бар россии масъала аз тарифа маќомоти дахлдор ба Суди конститутсионї мурољиат намоянд. Бо њамин њуќуќњои асосии худро њимоя намоянд. Гарчанде м.37 Ќонуни конститутсионї «Дар пораи Суди конституционный ЉТ» ин њуќуќро ба «шањрвандон» дисбат дедааст, пояд зикр намуд, ки дар ин љо истилоњи «шањрвандон» по мазмуни васеъ истифода бурда душа, тањти он хориљиён, шансони бетааба низ фањмида мешават.

Аз рўи муќаррароти м. 37-и Ќонуни конститутсионї «Дар пораи Суди конституционный ЉТ» ба шарте дархости шахс ќабул карда мешават, ки: - агар ќонуни татбиќдуша њуќуќњои конституционный янсону шањрвандро вайрон на мужа пошад; - агар ќонун дар парвандаи мушаххас аллакай татбиќ карда душа пошад ва аз тарифа маќомоти дахлдор аллакай баррасї душа пошад

Дархосте, ки аз тарифа шахс ба Суди конститутсионї ирсол карда мешават, пояд чунин маълумотњоро дошта пошад: 1) номи Суди конститутсионї; 2) ном, макон, суроѓа ва дигар маълумоти зарурї дар пораи шахси мурољиаткарда; 3) ном, суроѓа ва дигар маълумот дар пораи намояндаи шахси мурољиаткарда ва ваколати он, ба ѓайр аз намояндагї аз рўи вазифа; 4) ном, макон ва суроѓаи маќомоти давлатї, шахси мансабдоре, ки санади меъёриро имзо кардааст ё барговардааст, ки конститутсионї будани он санљида мешават. Дар њолатњои дахлдор њамин гуна маълумот дар пораи шансони мансабдо­ре, ки фаъолияти онњо мавроди бањс ќарор гирифтааст; 5) њолатњое, ки тараф талаб ва далели худро ба онњо асос мекунад ва он фактњои говардаи онњоро тасдик менамояд; 6) номи аниќ, раќам, таърихи ќабул, манбаи нашр ва ди­гар маълумотњо оиди санади меъёрии мавроди бањс ќароргирифта; 7) асоснокнамоии мушаххаси мавќеъ оиди ѓайриконститутсионї будани санади меъёрии мавроди бањс ќароргирифта ё фаъолияти шахси мансабдор; 8) моњияти талаб; 9) меъёрњои Конститутсияи Љумњурии Тољикистон ва њамин Ќонуни конститутсионї, киа рои мурољиат ба Суди конститутсионї њуќуќ медињад; 10) номгўи њуљљатњои замимашаванда ва руйхати шансоне, ки ба Суди конститутсионї даъват карда мешаванд, суроѓаи онњо.

Пешнињод ва ё дархостро арзкунандаи дахлдор, ки дар моддаи 37-уми Ќонуни конститутсионї зикр душааст, имзо мекунад ва ба он ба њар њол њуљљатњои зорин замима мешаванд: 1) нусхаи матни санади меъёрї, ки конститутсионї бу­дани он пурра ва ё ќисми алоњидаи он аз тарифа шахси манфиатдор мавроди бањс карор гирифтааст; 2) њуљљатњо дар пораи ваколати намоянда ба ѓайр аз њолатњое, ки намояндагї аз рўи вазифа ба ямал барговарда мешават; Ба њуљљатњое, ки ба запони дигар навишта душаанд, пояд тарљумаи он ба запони давлатї замима карда шават. Пешнињод ё дархост ва замимаи онњо ба Суди конститутсионї на камтар аз 10 нусха пешнињод карда мешават. Бо талаби судя тарифа мурољиаткунанда пояд миќдори дикари нусхаи ин њуљљатњоро пешнињод намояд.

Раис пешнињод ё дархости вориддушаро ба судяи Суди конститутсионї барои омўзиш ва санљиш медињад. Судя пешнињод ё дархостро тафтиш на мужа, дар муддати як моњ, ба Суди конститутсионї дар пораи оѓоз карданы мурофиаи Суди конститутсионї ё рад карданы оѓози муро­фиаи Суди конститутсионї таклиф мегузорад. Суди конститутсионї таклифи судяро баррасї на мужа, дар пораи оѓоз карданы мурофиаи Суди конститутсионї ё рад на мужани он таъинот мебарорад. Баррасии парвандаи суди конститутсионї пояд дар мўхлати 6 моњ баъд аз ворид душани парванда ба охир расад.

Аз натиљаи баррасї на мужани дархости шахс оид ба вайрон на мужани њуќуќ ва озодињои конститутсионї ў аз тарифа ќонун яке аз чунин ќарорњоро ќабул менамояд: - Дар пораи ба Конститутсия мутобиќнадошта њисоб карданы ќонун ё ќисмати он ва аз эътипор соќит донистани он; - Дар пораи ба Конститутсия мутобиќдошта њисоб карданы ќонун ё ќисми он. Назорати конститутсиониро дар љодаи њифзи њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд ба 3 шакл људо на мужан мамкин аст: назорати абстрактї, назорати мушаххас ва шикояти инфиродї.

Назорати абстрактї маънои ммонро дора, ки Суди конститусионї аз рўи санадњои њуќуќии Маљлиси Миллї, Маљлиси Намояндагон, Президент, Њукумат, Суди Олї, Суди Олии иќтисодї ва дигар маќомоти давлатию љамъиятї, ќарордедњои ба ќувваи ќонун надаромадаи Тољикистон ба тариќи умумї оиди ба Конститутсия мувофиќат будани онњо назорат бурда, хулоса медињад. Дар дояраи назорати мушаххас Суди конституционный ЉТ ба Конститутсия мувофиќат карданы санадњои њуќуќиро по дархости судњои дорои салоњияти умумї деда мебарояд. Њамчунин, по дархости дигар маќомоти муќаррарна мужаи ќонун баррасї на мужани парвандањоро низ ба назорати мушаххас шомил на мужан мамкин аст.

Шањрвандон оиди масъалаи вайронкунии њуќуќу озодињои конституционный онњо во баста ба ќонуни татбиќдуша дар парвандаи мушаххас баъди бар россии масъала аз тарифа маќомоти дахлдор, метавонанд оиди муайян карданы мувофиќати санади њуќуќии татбиќдуша ба Конститутсия ба Суди конститутсионї мурољиат кунанд. Ин шекли фаъолияти Суди конститусиониро назорат аз рўи шикояти инфиродї меноманд. Дар маљмуъ ин се шекли номбурдаи фаъолияти Суди конститутсионї, шаклњои назорати конститутсиониро оид ба њифзи њуќуќу озодињои янсон ва шањрванд ташкил медињанд. Шаклњои ѓайрињукумати (љамъиятии)-и њифзи њуќуќ ва озодињои янсон. Дар низами механизмњои милии њимояи њуќуќњои янсон наќши воситањои љамъиятї (ѓайрињукуматї)-и њимояи њуќуќњои янсон низ назаррас мепошад. Дар фарќият аз механизмњои дикари миллї ба воситањои љамъиятї, мустаќилият ва беѓаразї бештар хос мепошад.

Асоси њуќуќии ташкил ва фаъолияти намудњои гуногуни ташкилотњои љамъиятиро дар намуди ташкилотњои ѓайрињукуматї, иттифоќњои касаба ва њизбњои сиёсї, Конститутсияи ЉТ ва Ќонуни ЉТ «дар пораи ташкилотњои љамъиятї» муайян менамоянд. Дар моддаи 28 Конститутсияи ЉТ њуќуќи шањрвандон ба муттањидшавї муќаррар гардедааст. Мувофиќан, шањрвандон њуќуќ доран, ки дар њама гуна иттињодияњои љамъиятї ва яке аз намуди маъмули он - њизбњои сиёсї аъзо пошанд. Танњо зарур аст, ки фаъолияти ин гуна њизбњои сиёсї хусусияти мањалгарої ва ё тарѓиби вайронсозии сохтори конститутсиониро надошта пошанд. Дар њимояи њуќуќњои янсон наќши Ташкилотњои ѓайрињукуматї (ТЃЊ) хелен колон аст. Онњо њолатњои вайроншавии њуќуќњои янсммонро ошкор менамоянд ва дар барќарор на мужани онњо по истифодаи чорањои гуногун тадбир меандешаенд. Аз љумла маќомотњои давлатиро водор менамоянд, ки садди роњи поймолшавии њуќуќњои янсон гарданд.

Воситањои ахпори омма дар бавуљудории афкори љамъиятї атрофии њуќуќњои янсон сањми колон доран. Амалияи муосир њолатњои зиёдеро медонад, ки мањз по ташаббуси ВАО поймолкунии њуќуќњои янсон ошкор сохта душа ва минбаъд ба таъсири ин сохтор бартараф карда душааст. Ин нуќтаро ба инобат гирифта, њангоми бар россии механизмњои милии њимояи њуќуќњои янсон наќши ВАО-ро аз нигоњи мусбї арзёбї менамоянд. Дар ЉТ заминаи муайяни њуќуќї барои фаъолияти ВАО муњайё сохта душааст. Конститутсияи ЉТ ба њама њуќуќ ба озодии сухан, матбуот ва истифодаи бемањдуди ВАО – ро дедааст. Дар заминаи ин муќаррароти конститутсионї, Ќонуни ЉТ «Дар пораи матбуот ва дигар воситањои ахпори омма « ( ) ќабул душааст, ки асосњои њуќуќии ташкили намудњои гуногуни ВАО ва истифодаи онњоро муќаррар на мужааст. ВАО нўксонњои мављударо дар самти њуќуќи янсон муайян на мужа, напояд по тарѓиби вайронсозии сохтори конститутсионї, мањалгарої, тўњмати шахсиятњои алоњида ва ѓ. машѓул гардад. Баъди ќабули Фармони Президенти ЉТ «Дар пораи вокуниши шансони мансабдор аз рўи маќолањои танќидии дар ВАО ба табърасида» фаъолияти ВАО дар бахши ошкорнамоии њолатњои поймолшавии њуќуќ ва озодињои янсон ранги дигар гирифта рў ба бењбудї овард.

Чуноне ки дар поло ќайд на мужа будем, механизмњои байналхалќии њимояи њуќуќи янсон дар навбати худ ба механизмњои универсалї ва минтаќавї људо мешаванд. Механизмњои универсалї гуфта маќомотњоеро дар назар доран, ки дояраи фаъолияташон ба њамаи давлатњои сайёра пањн мегарданд ва чун ќоида аз ваколатњои онњо њамаи одамон истифода бурда метавонанд (Масалан, Кумитаи СММ оид ба њуќуќи янсон). Асоси њуќуќии фаъолияти чунин маќомотро сананадњои байналхалќии умумиљањонї ташкил медињанд. Механизмњоми минтаќавї пошанд, дар заминаи санадњои њуќуќии минтаќавї бунёд гашта, салоњияти онњо ба давлатњои аъзои агон созмони минтаќавї пањн гашта, имконияти истифодаи ваколатњои ммонро танњо шањрвандони мансуб ба њамон митаќа доран (Масалан, Суди Аврупої оид ба њуќуќи янсон).

Нахуст механизмњои байналхалќии универсалии њимояи њуќуќи янсммонро деда мебароем. Маќомоти СММ оид ба њуќуќи янсон Соли 1945 њанўз дар Конференсияи Крим зарурати таъсиси маќомоти нави байналхалќие, ки сулњи сартосариро таъмин карда тавонад, таъкид душа буд. Дар ш. Сан Франсискои ИМА аз моњи апрел то июни с.1945 Оинномаи СММ по иштироки 50 давлат мавроди муњокима ќарор гирифт ва 26 –уми июни њамон сол имзо шуд. Вале танњо баъди тасдиќ душани он аз љониби аъзоёни доимии Шўрои Амнияти СММ дар санаи 24 – уми октябри с ба њукми ямал даромад ва ин рўз чун рўзи таъсисёбии СММ шинохта душааст. Тибќи Оиннома яке аз самтњои фаъолияти СММ-ро ташкили њамкорњои байналњалќї по маќсади кўмак расонидан ба эњтирому риони умумии њуќуќњои янсон ва озодињои асосї барои њама, сарфи назар аз тафовутњои гуногуни иљтимої ташкил менамуд. Љињати тезонидани ин раванд аз љонби СММ дар соњаи эњтиром ва њимояи њуќуќњои янсон як ќатор тадбирњо андешида душанд. Агар ќабули Оинномаи СММ нахустин тадбир дар бунёдгузории муносибатњои нави байналхалќї пошад, пас ќабули ЭУЊБ дуввумин тадбире буд, ки ба рушди минбаъдаи сифатан нави њуќуќњои янсон асос гузошт.

10 - декабри с ин санад ќабул гардид ва по вуљуди хосияти эъломиявї ва тавсиявї доштанаш њуќуќ ва озодињои асосии янсон ва шањрвандро по тарѓиби универсалї буданашон мустањкам намуд. Вале таъмини њуќуќњои янсон тавассути меъёрњои ѓайрињатмї посамар сурат намегирад. Аз ин рў соли 1966 дар ду Паймон, яке Паймони байналхалќї дар пораи њуќуќњои сиёсї ва шањрвандї ва дигаре Паймони байналхалќї дар пораи њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї ќабул гардид. Њуќуќњое, ки дар Паймони якум муќаррар гардеданд, њуќуќњои тавсифи фавридошта мепошанд, яъне барои таъмини онњо давлатњои аъзо напояд таъхир намоянд. Њуќуќњои дар Паймони дуюм пешбинидуша пошанд, њуќуќњои барномавї мепошанд. Яъне давлатњо барои таъмини онњо пояд зина ба зина шароит фароњам оваранд. Дар маљмўъ се санади дар поло говардадуша Билл оид ба њуќуќњо ном дошта, мањсули фаъолияти муттасили СММ мепошанд

СММ аз маќомотњои асосї ва ёрирасон ипорат мепошад. Маќомотњои асосии СММ Ассамблеяи Генералї, Шўрои амният, Шўрои иќтисодї ва иљтимої, Шўрои васоят (њоло бинобар сабаби ба даст говардани истиќлолияти ќаламравњои тањти васоят ќарор дошта, маќомоти мазкур барњам деда душааст), Суди байналмиллалї ва Котипот мепошанд. Дар маљмўъ њар яке аз ин сохторњо дар самти эњтиром ва таъмини њуќуќњои янсон фаъолият мебаранд. Вале масъулияти асосї оиди ба иљро расонидани функсияњои СММ дар љодаи риони њуќуќу озодињои асосии янсон ва шањрванд бар души Ассамблеяи Генералї ва дар зори роњбарии он ба Шўрои иќтисодї ва иљтимої (ШИИ) вогузор карда душааст. Мувофики м.13 Низомномаи СММ «АГ бањри њамкории байналмилалї дар љодаи риони њуќуќи янсон ва озодињои асосии он ново баста аз нажод, љинс, запон ва дин тадќиќоти дахлдор мегузаронад ва тавсияномањо кабул менамояд». Тадќиќотро дар соњаи њуќуќи янсон по супориши АГ ШИИ ва макомоти ёрирасони он, маќомоти махсусгардонидадушаи созмон ва Котиби генералии СММ мегузаронанд.

Тавсияномањои аз љониби АГ СММ ќабулдуша, чи дар соњаи њуќуќи янсон ва чи дар дигар соња барои давлатњои аъзои СММ аз чињати њуќуќї барои иљроиш њатмї нестанд. Аммо мувофиќи м. 55 ва 56 Низомномаи СММ давлатњои аъзои СММ бар зиммаи худ ўњдадории њамкорї карданро по СММ по маќсади ташаккули эњтироми умумї дисбати њуќуќу озодињои янсон ва риони онњо гирифтаанд. Бинобар њамин, тавсиянома ё резолютсияњое, киа рои кабули онњо њамаи давлатњо ва ё аксарияти давлатњои аъзо овоз деданд, мувофиќи принсипњои њуќуќи байналхалкї барои давлатњои аъзои созмон характере њатмигї мегиранд.

Мувофиќи Оинномаи СММ, АГ ва ШИИ, ки дар зори роњбарии он ямал мекунад, барои ямалї гардонидани функсияњои худ маќомоти ёрирасони муваќќатї ва доимоямалкунанда ташкил менамоянд. Њамин тариќ, соли 1946 аз љониби ШИИ Комиссия СММ оид ба Њуќуќи Инсон ташкил карда душааст. Вазифаи асосии ин маќом омода на мужани тавсия ва маърўзањо оид ба Били байналхалќї оид ба њуќуќи янсон, њимояи аќалиятњо, рафъи табъиз аз рўи ароматњои нажодї, љинсї, запонию динї ва мясо или дикари нарбут ба њуќуќњои янсон ба њисоб мерафт. Вале бинобар сабаби шахдушагии салоњияти ин маќом ва бесамарии фаъолияти он поварии љомеаи љањонї дисбат ба он кам гардид. Бинобарин аз с тибќи резолютсияи 60/251 АГ Комиссия ба Шўрои СММ оид ба њуќуќњои янсон табдил ёфт. Муфассал ниг.: Международное гуманитарное право. Под ред. Капустина А.Я. М., С , Карташкин В.А. Права человека: международная защита в условиях глобализации. М., С

Вазифаи асосии Шўро тадќиќи њолати таъмин ва ямалисозии њуќуќ ва озодињои янсон, тайёр карданы тавсияњо ва лоињањои њуљљатњои байналмиллалї оид ба њуќуќњои янсон ва ѓ. мепошад. Ин маќомот њамчунин супоришњои АГ ва ШИИ – ро ба љо меорад. Дар комиссия ба таври доимї масъалањои вобас-та ба вайрон гардедани њуќуќњои янсон муњокима мешаванд. Ин сохтор дар ин ё он мамлакат вайрон гардедани њуќуќњои янсммонро муќаррар карда, метавонад тафтишоти махсус гузаронад ва оид ба бартарафсозии камбудињо тавсияњо тањия намояд. Дар айни замон баробари истифодаи њисопотњои даврии давлатњо дар пораи вазъияти риоя ва таъмини њуќуќњои янсон дар ќаламрави давлати худ, Шўро аз шабакаи пањндушаи гурўњњои корї ва маърўзачињо, ки ваколат доран, вазъият ва њолатњои мушаххаси риони њуќуќњои янсммонро дар мамлакати мушаххас тафтиш намоянд, истифода мебарад, шикоятњои инфиродї ва гурўњии одамон ва созмонњои ѓайрињукуматиро баррасї менамоянд. Мувофиќан, дар назди Шўро як ќатор гурўњои корї ва маърузачиёни махсус ба монанди гурўњи корї оиди дастгиркунии беасос, гурўњи корї оиди масъалаи њуќуќ ба инкишоф, маърузачии махсус оид ба масъалаи Эъломия дар пораи манъи њама гуна табъиз во баста ба дин ва эътиќод, маърузачии махсус оид ба масъалаи хариду фурўши кўдакон ва фоњишагарии кўдакона, ташкил карда душааст, ки њар яке онњо дар соњањои дахлдлор фаъолият мекунанд.

Маќомоти дикари ёрирасони СММ ин Комиссари олии СММ оид ба њуќуќи янсон мепошад. Ин вазифаро АГ СММ соли 1994 таъсис дедааст. КО СММ шахси мансабдорест, ки ўро Муншии Генералии СММ таъйин ва АГ ба мўњлати 4 сол тасдиќ менамояд. Вай аз ваколатњое бархурдор аст, ки дар дояраи онњо имкони њалли њама гуна проблемањои нарбут ба њуќуќи янсммонро дора. Комиссари олии СММ оид ба њуќуќи янсон вазифадор аст, ки: 1. Ба риоя ва ямалисозии њифзи њама њуќуќњои гражданї, фарњангї, иќтисодї, сиёсї ва иљтимої кўмак кунад ва ин тадбирњоро дастгирї намояд. 2. Супоришњои маќомотњои дахлдори СММ-ро дар соњаи њуќуќњои янсон иљро намояд ва по маќсади кўмакрасонї ба дастгирии њифзи њуќуќњои янсон тавсињо пешнињод кунад. 3. Дар риоя ва ямалисозии њифзи њуќуќњо ба рушд ва расонидани дастгирї дар ин масъала аз љониби маќомоти СММ кўмак кунад.

Яке аз дастовардњои бузурги СММ ин таъсиси базаи меъёрї дар соњаи њуќуќи янсон мепошад. Имрўз аз љониби ин маќом тахминан 90 Конвенсия ќабул гардедааст. Маќомотњое, киа рои таъмини иљроиши чунин конвенсияњо таъсис деда душаанд, маќомотњои шартномавии СММ ном доран. (Ниг. На қ ша 6)

Тибќи муќаррароти шартномањои байналхалќї њайати маќомотњои шартномавиро аз 10 то 23 эксперт, ки ба мўњлати чор сол аз љумлаи намояндагони давлатњои аъзои конвенсияи дахлдор дар анљумани давлатњои аъзо по овоздињии пинњонї интихоб мешаванд, ташкил медињанд. Истисно аз ин ќоида Кумитаи СММ оид ба њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї мепошад, ки њайати ммонро Шўрои Иќтсиодї ва иљтимоии СММ аз шумули рўйхати намояндагони давлатњои аъзои Паймони байналхалќї оид ба њуќуќњои иќтсиодї, иљтимої ва фарњангї интихоб менамояд. Њангоми интихоби њайати маќомоти шартномавї дар бештари мавридњо омилњое ба монанди таќсимоти одилонаи љуѓрофї (ба истиснои Кумитаи зиди шиканља) ва намояндагии низомњои асосии њуќуќї ба инобат гирифта мешаванд. Зимни интихоби њайати Кумитањои СММ оид ба њуќуќи янсон ва зиди шиканља, бартарї ба он номзадњое деда мешават, ки малакаи кории њуќуќї дошта пошанд. Дар ямалия њамаи экспертњои мансуб ба њайати маќомоти шартномавї дорои маълумоти олии њуќуќшиносї мепошанд. Дар мавроди интихоби њайати Кумитањои СММ оид ба њуќуќи янсон, оид ба рафъи табъизи нажодї ва оид ба рафъи табъиз дисбати занон њамчунин намояндагии тамаддунњои мухталиф низ ба инобат гирифта мешават.

Тибќи нишандеди шартномањои байналхалќї оид ба њуќуќи янсон ба њайати ин маќомотњо пояд ашхосе шомил гарданд, ки аз сифатњои баланди ахлоќї ва салоњияти дахлдор оид ба њуќуќи башар бархурдор пошанд. Мањаки бархурдор будан аз сифатњои баланди ахлоќї дисбат ба њайати Кумитаи СММ оид ба њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї нишан деда надушааст. Мањаки дуюм пошад, дар дисбат ба номзадњо ба њайати Кумитаи СММ оид ба рафъи табъизи нажодї пешбинї нагаштааст. Мутобиќи нишандеди шартномањои байналхалќї оид ба њуќуќи янсон, аъзоёни кумитањо пояд аз њисоби намояндагони давлатњои аъзои конвенсияи дахлдор интихоб шаванд. Аммо чунин талапот дар дисбати Кумитаи СММ оид ба њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї муќаррар нагаштааст.

Интихопоти аъзои маќомоти шартномавии СММ оид ба њуќуќи янсон дар анљуманњои давлатњои аъзои конвенсияи дахлдор баргузор мегардад. Кворум барои бургузории чунин анљуманњо аз се ду њиссаи иштирокдорони конвенсияи дахлдор муайян душааст. Њамаи маќомоти шартномавии СММ, ба истиснои Кумита оид ба рафъи табъиз дисбати занон, анљуманњои худро дар Шўъбаи СММ дар ш. Женева мегузаронанд. Макони баргузории машваратњои Кумита оид ба рафъи табъизи нажодї пошад, муассисањои Марказии СММ дар ш. Нию-йорк мепошанд. Аз се иљлосияе, ки ки Кумитаи СММ оид ба њуќуќи янсон давоми як сол баргузор менамояд, ду- тоашон (дар тобистон ва тирамоњ) дар ш.Женева ва якеашон (дар фасли бањор) дар муассисњои Марказии СММ дар ш. Нию-йорк баргузор мешаванд.

Шумора ва давомияти баргузории иљлосияњои маќомоти шартномавї ба таври гуногун сурат мегирад: Кумита оид ба њуќуќи янсон њама сола се иљлосия бургузор менамояд, ки давомияти њар яке аз онњо ду њафта аст; Кумита оид ба њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї њамасола ду иљлосия баргузор менамояд, ки давомияти онњо се њафтаро ташкил медињад; Кумитаи зиди шиканља дар як сол ду маротиба иљлосия ба мўњлати ду њафтаї баргузор менамояд. Бо талаби яке аз давлатњои аъзои Конвенсияи зиди шиканља ва ё по хоњиши аксарияти аъзои ин Кумита, имконияти баргузор на мужани иљлосияи махсус низ вуљуд дора; Кумита оид ба њуќуќи кўдак дар як сол се иљлосия ба мўњлати се њафтаї баргузор менамояд; Кумита оид ба рафъи табъиз дисбати занон соле ду иљлосия по мўњлати ду њафтаї баргузор менамояд; Кумита оид ба рафъи табъизи нажодї соле ду иљлосия по дарбаргирии се њафта барои њар яке баргузор менамояд; Кумита оид ба њимояи њуќуќњои муњољирони мењнатї ва аъзои оилаи онњо пошад дар як сол як иљлосия мегузаронад.

Маќомоти шартномавии СММ по маќсади ба ямал барговардани назорат оид ба иљро душани шартномањои дахлдор оид ба њуќуќи янсон дар давлатњои аъзо, дорои як ќатор ваколатњо мепошанд. Вазифаи асосии њамаи ин маќомот аз бар россии маърўзаи давлатњои аъзо оид ба тадбирњои андешидадуша дар самти дар њаёт татбиќ на мужани мазмуни санадњои дахлдор ипорат мепошад. Дар заминаи омўзиши чунин маърўзањо маќомоти шартномавї иљроиши вазифаи дикари худро таъмин менамоянд, ки он њам пошад, дар пешнињоди тавсияњои дахлдор ифода меёбад. Маќомоти шартномавї њамчунин Мулоњизањо (Тавзењот) по тартиби умумиро ба тасвиб мерасонанд, ки ќисми такрибии вазифањои онњоро ташкил медињанд. Ба истиснои ин ду вазифаи асосие, ки дар фаъолияти њамаи маќомоти шартномавии СММ ба мушоњида мерасанд, баъзеашон вазифањои дигарро низ иљро менамоянд, аз љумла: а) бар россии мурољиати фардњои људогона, ки худро ќурпонии вайронкорињои давлате мењисобад, ки аъзои санади дахлдори байналхалќї аст; б) бар россии мурољиати давлатњои људогона, ки аъзои шартномаи дахлдор буда, тасдиќ менамояд, ки давлати дикари иштирокдори њамон шартнома ўњдадорињои худро аз рўи мазмуни ин шартнома иљро намекунад.

Бо маќсади пайдо на мужани шиносоии наздик по тарси ташкил ва фаъолияти ин маќомоти шартномавї, зурур мењисобем, ки њар яке аз онњоро дар алоњидагї баррасї намоем: 1. Кумита оид ба њуќуќи янсон. Ин маќомот назорати иљроиши меъёрњои ПБЊШС-ро иљро на мужа, аз 18 нафар ипорат мепошад ва онњоро давлатњои аъзо аз љумлаи шањрвандони худ интихоб менамоянд. Вазифањои асосии ин маќомот чунинанд: - ќабул ва бар россии маърўзањои давлатњои аъзои ПБЊШС оиди андешидани чорањо побати дар њаёт љорї на мужани њуќуќњои дар Паймон дарљгардеда. Дар асоси омўзиши маърўзањои пешнињодгардеда, Кумита тавсияњо медињад; - ќабули маълумоти давлати алоњида дисбати давлати дикари аъзои Паймон, ки меъёрњои Паймммонро иљро наменамояд; - ќабул ва бар россии шикояти фарди алоњида, ки худро ќурпонии њуќуќпоймолкунии давлати аъзои Паймон мешуморад. Ин вазифа ба Кумита танњо баъди ќабули Протоколи якуми иловагї ба Паймон ( ), ки воситањои пешнињоди шикояти инфиродиро пешбинї менамояд, вогузор гардид

Бо маќсади пайдо на мужани шиносоии наздик по тарси ташкил ва фаъолияти ин маќомоти шартномавї, зурур мењисобем, ки њар яке аз онњоро дар алоњидагї баррасї намоем: 1. Кумита оид ба њуќуќи янсон. Ин маќомот назорати иљроиши меъёрњои ПБЊШС-ро иљро на мужа, аз 18 нафар ипорат мепошад ва онњоро давлатњои аъзо аз љумлаи шањрвандони худ интихоб менамоянд. Вазифањои асосии ин маќомот чунинанд: - ќабул ва бар россии маърўзањои давлатњои аъзои ПБЊШС оиди андешидани чорањо побати дар њаёт љорї на мужани њуќуќњои дар Паймон дарљгардеда. Дар асоси омўзиши маърўзањои пешнињодгардеда, Кумита тавсияњо медињад; - ќабули маълумоти давлати алоњида дисбати давлати дикари аъзои Паймон, ки меъёрњои Паймммонро иљро наменамояд; - ќабул ва бар россии шикояти фарди алоњида, ки худро ќурпонии њуќуќпоймолкунии давлати аъзои Паймон мешуморад. Ин вазифа ба Кумита танњо баъди ќабули Протоколи якуми иловагї ба Паймон ( ), ки воситањои пешнињоди шикояти инфиродиро пешбинї менамояд, вогузор гардид

Кумита оид ба њуќуќи янсон шикоятњои инфиродии шахс-ро ќабул ва баррасї менамояд, агар талапоти зорин риоя душа пошанд: - шикоят пояд ба як ва ё якчанд њуќуќе, ки дар ПБЊШС муќаррар гардедаанд таалуќ дошта пошад; - чун ќоида шикоят пояд аз љониби худи шахси њуќуќаш поймолгардеда (ќурпонї) ва ё намояндаи вай пешнињод гардад. Агар тахмин равад, ки ќурпонї имконияти мустаќилона мурољиат на мужан надора ва касеро аз номи худ ваколатдор карда наметавонад, Кумита шикояти шансони бегонаро низ аз рўи ин њуќуќвайронкунї ќабул менамояд. - давлате, ки ба муќобили вай шикоят ирсол мегардад пояд аъзои Протоколи якуми иловагї пошад; - шикояд ќабул мешават, агар поймолкунии њуќуќ баъди аз љониби давлат ба тасвиб расонидани Протокол рух деда пошад. Њуќуќвайронкунињое, ки пеш аз эътирофи ин санад рух деда буданд, мавроди муњокимаи Кумита ќарор намегиранд. Вале агар њуќуќвайронкунї то эътирофи Протокол рух деда пошаду оќибатњояш то њол идома ёбанд, яъне хусусияти давомдор дошта пошанд, шикоят мавроди бар россии Кумита ќарор хоњад гирифт - зарур аст, ки шикояткунанда аз тамоми воситањои милии њимояи њуќуќи янсон истифода барад ва танњо баъди ќонеъ надушан ба Кумита мурољиат намояд. Ин ќоида истисно мешават, агар дар ќонунгузории миллї воситањои њимояи чунин њуќуќњо пешбинї надуша пошанд ва ё бар россии парванда дар зинањои миллї беасос таъхир ёбад; - Кумита шикоятро ќабул наменамояд, агар худи њамин масъала дар як маврид дар маќомоти дикари байналхалќї баррасї душа истода пошад; - шикоят напояд анонимї ва хусусияти тањќиромез дошта пошад.

Баррасии шикоят аз се марњила ипорат мепошад: 1. баќайдгирии шикоят; 2. тадќиќи масъала ќабулияти шикоят; 3. бар россии моњиятии шикоят. Кумита ин масъалањоро мавроди баррасї ќарор деда дар интињо аќидаи худро баён менамояд ва ин аќидањо дар њуљљатњои њарсолаи СММ нашр мегарданд. Бояд ќайд намоем, ки имрўзњо дар баробари мурољиат ба Кумита оид ба њуќуќњои янсон њолатњои зиёди мурољиат ба Суди Аврупо оид ба њуќуќи янсон мушоњида мегардад. Тартиби мурољиат ба ин маќомотњо монанд мепошанд. Вале фарќияти асосї дар њамин аст, ки ќарорњои Кумита оид ба њукуќи янсони СММ хусусияти тавсиявї доран ва агона воситаи таъсиррасонии ин маќомот ба муќобили давлатњои ба вайронкорї роњ деда нашри расмии ин њолатњои вайроннамоии њуќуќњои янсон мепошад. Ќарорњои Суди Аврупо пошанд, хосияти њатмї доран. Фарќияти дигар дар он аст, ки ба Суди Аврупо дар муддати 6 моњи баъди баромадани ќарори зинаи полоии маќомоти дахлдори давлат, мурољиат на мужан мамкин аст. Агар ин мўњлат гузарад, шикоят баррасї намегардад.

Шањрвандони ЉТ чун ќоида ба Суди Аврупої бинобар аъзои ША набудани ЉТ мурољиат карда наметавонанд. (агар яке аз давлатњои аъзои Конвенсияи Аврупої оид ба њуќуќи янсон ва озодињои асосї, њуќуњои шањрванди ЉТ-ро вайрон на мужа пошад, пас ин шахс њуќуќ пайдо мекунад, то ба Суди Аврупої мурољиат кунад). Вале ЉТ њам ПБЊШС ва Протоколи якуми иловагї ба ммонро ќабул на мужааст ва аз ин рў шањрвандони он њуќуќи мурољиат ба ин маќомотро доран.

2. Кумита оид ба њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї. Ин маќом с аз љониби Шўрои иќтисодї ва иљтимоии СММ по маќсади таъмини иљроиши меъёрњои Паймони байналхалќї дар пораи њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї созмон деда душааст. Вазифаи асосии ин Кумита ќабул ва бар россии маърўзањои давлатњои аъзои ПБЊИИФ оиди андешидани чорањо побати дар њаёт љорї на мужани њуќуќњои дар Паймон дарљгардеда мепошад. Дар асоси омўзиши маърўзањои пешнињодгардеда, Кумита тавсияњо медињад. Шаклњои асосии фаъолияти Кумита инњо ба шумор мераванд: - бар россии маърўзањои давлатњои аъзо; - рўзњои муколамаи умумї; - Тањияи Мулоњизањои тартипоти умумї.

3. Кумитаи зиди шиканља. Ин маќом по маќсади таъмини иљроиши Конвенсияи СММ зиди шиканља ва дигар навъи муносибат ва љазои берањмона, ѓайриянсонї ва пасткунандаи шаъну эътипор созмон деда душааст. Дар асоси ин Конвенсия Кумита вазифањои зоринро анљом медињад: - ќабул ва бар россии маърўзањои давлатњои аъзои Конвенсия оиди андешидани чорањо побати дар њаёт љорї на мужани њуќуќњои дар он дарљгардеда. Дар асоси омўзиши маърўзањои пешнињодгардеда, Кумита тавсияњо медињад; - ќабул ва бар россии шикоятњои нфиродї дар сурате, ки њамон давлати аъзои Конвенсия ваколатњои Кумитаро ба тасвиб расонида пошад (Яъне ба м.20 Конвенсия эзоњ на мужа пошад). - ќабули иттилоот ва гузаронидани тафтишот во баста ба мунтазам татбиќ гаштани шиканља дар ќаламрави давлати аъзои Конвенсия; - ќабули шикояти як давлат аз полои давлати дикари аъзои Конвенся. Шартњои ќабулияти шикояти инфиродї ба Кумитаи зиди шиканља по шартњои ќабулият дар Кумитаи СММ оид ба њуќуќи янсон монанд мепошанд. ЉТ њарчанд ба Конвенсияи зиди шиканља њамроњ душа пошад њам, вале шањрвандони он њуќуќи по шикояти инифродї мурољиат на мужан ба ммонро надоран. Зеро то њол ЉТ ваколатњои Кумитаро дар алоњидагї ба тасвиб нарасонидааст.

4. Кумита оид ба рафъи табъизи нажодї. Ин кумита по маќсади иљроиши муќаррароти Конвенсияи СММ оид ба рафъи табъизи нажодї созмон деда душааст ва иљроиши вазифањои зоринро ба ўњда дора: - ќабул ва бар россии маърўзањои давлатњои аъзои Конвенсия оиди андешидани чорањо побати дар њаёт љорї на мужани њуќуќњои дар он дарљгардеда. Дар асоси омўзиши маърўзањои пешнињодгардеда, Кумита тавсияњо медињад; - ќабули шикояти як давлат аз полои давлати дикари аъзои Конвенсия; - ќабул ва бар россии шикоятњои инфиродї дар сурате, ки њамон давлати аъзои Конвенсия ваколатњои Кумитаро ба тасвиб расонида пошад (Яъне ба м.14 Конвенсия эзоњ на мужа пошад). - иштироки бевосита дар ямалисозии ташаббусњо дар соњаи таълим, тарбия ва иттилоотонї по маќсадањои тарѓиби дўстию рафоќат байни халќу миллатњо. Шартњои ќабулияти шикояти инфиродї ба Кумита оид ба рафъи табъизи нажодї по шартњои ќабулият дар Кумитаи СММ оид ба њуќуќи янсон монанд мепошанд. Вале шарти иловагие низ вуљуд дора, ки тибќи он шикоят пояд дар муддати 6 моњи баъди ќабули ќарори нињоии зинаи олии маќомоти давлатї пешнињод гардад. Риоя нагаштани чунин шарт асос барои рад на мужани шикоят гардеда метавонад. ЉТ Конвенсия оид ба рафъи табъизи нажодиро ба тасвиб расонидааст, вале ваколатњои Кумитаро дар алоњидагї имзо на кардааст. Аз ин рў шањрвандони ЉТ њуќуќи мурољиат ба ин маќомро надоран. Лекин дар ин љо њељ љои таасуф нест. Зеро мясо или во баста ба рафъи табъиз њамчунин дар ПБЊШС мустањкам гаштаанд. ЉТ њам ин санад ва њам ваколатњои Кумитаи СММ оид ба њуќуќи янсммонро ба тасвиб расонидааст. Аз ин рў њангоми мушоњида душани њолатњои табъиз аз рўи аромати нажодї, шањрванди ЉТ метавонад ба Кумита оид ба њуќуќи янсон мурољиат намояд. Айнан њамин гуфтањоро дар дисбати масъалаи манъи татбиќи шиканља изњор доштан мамкин аст.

5. Кумита оид ба рафъи табъиз дисбати занон Ин Кумита соли 1982 дар асоси Конвенсияи СММ оид ба рафъи табъиз дисбати занон таъсис душааст. Кумита иљроиши масъалањои зоринро ба зима гирифтааст: - ба ямал барговардани мониторинг дар давлатњои аъзо оид ба рафти иљроиши Конвенсия ва бар россии њисопотњои давлатњои аъзо; - бар россии њисопоти давлатњои аъзо дар маљлисњои кушода; - тањияи тавсияњои умумї аз рўи масъалањои мушаххас; - тибќи Протоколи иловагї баррасї на мужани шикоятњои инфиродї. Шартњои ќабулияти шикояти инфиродї ба Кумита оид ба рафъи табъиз дисбати занон по шартњои ќабулият дар Кумитаи СММ оид ба њуќуќи янсон ва Кумитаи СММ зиди шиканља монанд мепошанд.

6. Кумита оид ба њуќуќи кўдак Ин Кумита с.1991 по маќсади таъмин на мужани иљроиши талапоти Конвенсияи СММ оид ба њуќуќи кўдак созмон деда душааст. Кумита ба иљрои ўњдадорињои давлатњои аъзо дар соњаи риоя ва њифзи њуќуќњои кўдак назорат мебарад. Давлатњои аъзо вазифадорнад, ки ба Кумита оид ба иљрои Конвенсия ва пешрафт дар соњаи татбиќи ямалии њуќуќњои кўдак маърўзањо пешнињод намоянд. Кумита механизмы бар россии шикоятњои инфиродро надора.

7. Кумита оид ба њифзи њуќуќњои муњољирони мењнатї ва аъзои оилаи онњо. Кумита назорати иљроиши Конвенсияи СММ оид ба њифзи њуќуќњои муњољирони мењнатї ва аъзои оилаи онњоро таъмин на мужа вазифдор аст: - ќабул ва бар россии маърўзањои давлатњои аъзои Конвенсия оиди андешидани чорањо побати дар њаёт љорї на мужани њуќуќњои дар он дарљгардеда. Дар асоси омўзиши маърўзањои пешнињодгардеда, Кумита тавсияњо медињад; - ќабули шикояти як давлат аз полои давлати дикари аъзои Конвенся; - ќабул ва бар россии шикоятњои нфиродї дар сурате, ки њамон давлати аъзои Конвенсия ваколатњои Кумитаро ба тасвиб расонида пошад (Яъне ба м.77 Конвенсия эзоњ на мужа пошад). Њамаи маќомоти шартномавии дар поло номбаргашта, баъди бар россии маърўзањои расмии давлатњои аъзо оид раванди таъмин ва иљроиши шартномањои дахлдор мулоњизањои хотимавї ќабул менамоянд, ки аз фаслњои зорин таркиб ёфтаанд: 1) муќаддима; 2) љабњањои мусбї; 3) омилњое, ки мувофиќгардонии шартномаро мушкил мегардонанд; 4) масъалањои асосие, ки таасуфро ба миён меоранд; 5) тавсия ва пешнињодот. Муфассал ниг.: Международное гуманитарное право. Под ред. Капустина А.Я. М., С , Карташкин В.А. Права человека: международная защита в условиях глобализации. М., С

Низоми Аврупоии њимояи њуќуќи янсон. Яке аз кўњантарин ташкилотњои минтаќавї дар ќитъаи Аврупо Шўрои Аврупо ба њисоб меравад.. 4 ноябри с дар ш. Рим аз љониби аъзои ин Шўро Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї ќабул гардид, ки 3 сен­тябри с.1953 эътипори ќонунї пайдо намуд. Шўрои Аврупо, ки худ соли 1949 созмон ёфтааст, маќсадњои зорин дошт: - ба даст дарговардани вањдат байни аъзоёни он; - њимоя ва тањкими њуќуќњои янсон; - волоияти меъёрњои њуќуќи байналхалќї; - љустуљўи роњњои њалли масъалањое, ки дар назди љомеаи аврупої ќарор доран (нажодпарастї, ифлосшавии муњити зист, ВМБ (СПИД), нашъамандї, љинояткории муташккил ва ѓ.); - мусоидат ба устуввории демократия дар Аврупо тавассути анљом дедани ислоњоти сиёсї, ќонунгузорї ва конститутсионї Муфассал ниг.: Энтин М.Л. Международные гарантии прав человека. Практика Совета Европы. М., 1992.

Тибќи Оинномаи ин ташкилот «маќсади Шўрои Аврупо муяссар гардедан ба вањдадти баркамол байни аъзоёни он љињати њимоя ва ямалисозии присипњоест, ки ба инкишофи иќтисодиву иљтимоии онњо кўмак мерасонанд» (м.1). Тибќи м.3 Оиннома пошад, њар як давлати аъзои Шўро пояд принсипи волоияти њуќуќро эътироф на мужа, барои њамаи шансони дар ќаламрави онњо ќарордошта, истифодаи њуќуќ ва озодињои асосиро кафолат дињанд. Љињати расидан ба ин њадаф миёни давлатњои аъзои ташкилоти мазкур созишнома ва ќарордеди зиёде, ки шумораи онњо аз 170 мегузарад ба имзо расидааст.

Санадњои асосие, ки дар заминаи ин ташкилоти понуфуз ќабул душаанд, инњо ба њисоб мераванд: - Конвенсия оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї (с.1950) по 12 протоколе, ки мазмун ва моњияти ммонро таѓйир ва ё илова на мужаанд; - Хартияи иљтимоии Аврупо (с.1961 по коркарди навин аз с. 1996); - Конвенсияи Аврупої оид ба шањрвандї (с.1998); - Конвенсияи Аврупої оид ба пешгирии шиканља ва муносибату љазои ѓайриянсонї ва пастзанандаи шаъну эътипор (с.1987) ва ѓ. Ба сифати њуљљатњои муассисии Шўрои Аврупої Оинномаи он аз 5 майи с.1949 ва Созишномаи Генералї оид ба имтиёзњо ва масуниятњои Шўрои Аврупо аз 2 сентябри с.1949 баромад мекунанд.

Маќомотњои Шўрои Аврупо: Кумитаи Вазирон, ки маќоми дастурї буда, ба њайати он вазирони корњои хориљии давлатњои аъзо ва ё намояндаи доимии онњо, инчунин њайати дикари њукуматњо шомиланд. Оид ба мясо или баррасидуша, Кумита дар шекли тавсияњо ба њукуматњо хулоса медињад. Оид ба баъзе масъалањо њалномањои он хусусияти њатмї мегиранд. Макони љойгиршавии ин маќом ш. Страсбург аст. Ассамблеяи Парлумонї, ки аз њисоби аъзоёни парлумони давлатњои аъзо интихоб ва ё таъин мешаванд. Шумораи аъзоён аз њисоби давлатњои алоњида ба таври гуногун сурат гирифтааст. Масалан, аз њисоби Олмон, Британияи Кабир, Фаронса, Италия, Русия – 18-нафарї, аз Испания, Туркия, Украина – 12-нафарї, аз Юнон, Белгия ва ѓ. – 7-нафарї ва ѓ. Ассамблея маќоми машваратї буда, ба Кумитаи вазирон тавсияњо медињад.

Конгресси њокимияти мањаллї ва минтаќавии Аврупо – маќоми маслињатї буда, намояндагони њукуматњои мањаллї ва минтаќавии давлатњои аъзои Шўроро муттањид на мужааст. Котипот – маќомоти маъмурии Шўро ба њисоб рафта, аз љониби Котиби генералї роњбарї мешават (Котибро Ассамблеяи Парлумонї ба мўњлати 5 сол интихоб менамояд). Суди Аврупої оид ба њуќуќи янсон – маќомоти агонаи доимии Шўрои Аврупої ба њисоб рафта, ба бар россии шикоятњои инфиродие, ки оид ба њолатњои поймолшавии моддањои Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї ворид мешаванд, машѓул аст. 11 майи с аъзоёни Шўрои Аврупої протоколи 11 –ро ба Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї ќабул на мужанд, ки ба шањрвандон, ташкилотњои ѓайрињукуматї ва гурўњи дикари одамон имконияти мурољиати бевосита ба ин маќомро фароњам меорад. Протоколи фавќуззикр с.1997 баъди аз љониби њамаи давлатњои аъзои Шўро имзо ва ба тасвиб расиданаш, эътипори ќонунї пайдо намуд. Тибќи ин протокол Комиссияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќи янсон барњам деда душа, љояшро Суди Аврупої ишѓол намуд.

Барои бар россии парвандањо Суд кумитањои ипорат аз се судя, палатањои ипорат аз 7 судя ва палатањои колони ипорат аз 17 судяро таъсис медињад. Масоили во баста ба ќабулияти шикоятњоро кумитањои ипорат аз се судя њал менамоянд. Ин њолатро по он асоснок на мужан мамкин аст, ки по афзоиши аъзоёни Шўрои Аврупої миќдори шикоятњо низ зиёд душа истодаанд ва мањз фаъолияти ин кумитањо имконият медињанд, ки масъалаи ќабулияти шикоятњо сари ваќт ва посифат њал гардад. Баррасии бевоситаи парвандањо пошанд, аз љониби палатањо сурат мегиранд. Палатањои колон пошанд, масъалањои дисбатан муњим, аз љумла масъалањои во баста ба маънидеднамоии меъёрњои Конвенсияро баррасї менамоянд.

Иљроиши њалномањои Суд барои давлатњои аъзо њатмї буда, таъмини риони онњо ба зиммаи Кумитаи вазирон вогузор гардедааст. Њамин тавр гуфтан мамкин аст, ки протоколи 11 ба Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї, механизмы мукаммали минтаќавии њимояи њуќуќи янсммонро ба вуљуд говардааст. Давлатњои аъзои Шўрои Аврупо по таъсири њалномањои Суди Аврупої ќонунгузории милии худро пайваста такмил медињанд. Њар давлате, ки майли ходил душан ба Шўрои Аврупоро дора, дар баробари эътирофи Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї, ба таври њатмї пояд ќонунугзории худро ба њалномањои батасвибрасидаи Суди Аврупої оид ба њуќуќи янсон мувофиќ созад.

Бояд хотирнишан сохт, ки њуќуќи мурољиат ба Суди Аврупоиро танњо шањрвандони давлатњое доран, ки аъзои Шўрои Аврупої (мувофиќан аъзои Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї) пошанд. Шањрвандони давлатњои ѓайр танњо дар сурати поймол душани манфиатњои ќонуниашон аз тарифа давлатњои аъзои Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї, ин њуќуќро пайдо менамоянд. Суоле ба миён меояд, ки оё шањрвандони Аврупо метавонанд, ки аз механизмњои СММ оид ба њуќуќи янсон истифода намоянд? Албатта метавонанд, зеро онњо низ ќисми људонопазири љомеаи љањонианд ва давлатњое, ки ин афрод ба онњо мансубият доран, санадњои асосии СММ оид ба њуќуќи башарро ба тасвиб расонидаанд. Дар ин замина, њамзамон пояд ёдовар шуд, ки шањрванд зимни мурољиат ба ин маќомот њуќуќи интихоб дора. Масалан, фарз кардем, ки њуќуќ ба муттањидшавии шањрванд АБ, ки ба давлати Фаронса мансубияти сиёсї дора, аз љониби ин кишвар поймол шуд. Баъди истифодаи њамаи зинањои милии њимояи њуќуќи янсон, вай метавонад, ки ё ба Кумитаи СММ оид ба њуќуќи янсон ва ё ба Суди Аврупої оид ба њуќуќи янсон мурољиат кунад.

Шањрванд њолатњои зоринро ба инобат гирифта, метавонад ба яке аз ин маќомот мурољиат намояд: 1) Ќарорњои Кумитаи СММ оид ба њуќуќи янсон хусусияти њатмї надоран. Онњо танњо ба давлат тавсия медињанд, ки њуќуќи поймолдушаро барќарор намоянд. Ќарорњои Суди Аврупої оид ба њуќуќи башар пошанд, хусусияти њатмї доран. Ин маќом метавонад, ки давлатњоро маљбур созад то њуќуќи поймолдушаи шахс барќарор карда шават; 2) Шартњои ќабулияти шикояти инфиродї ба њар дуи ин маќом, ќариб ки якхела њастанд. Агар дар мавроди шикоят ба Кумита талаб карда шават, ки њуќуќи поймолдуша ба яке аз њуќуќњои дар ПБЊШС дарљгардеда дахл дошта пошад, пас дар мавроди шикоят ба Суди Аврупої талаб карда мешават, ки мазмуни шикоят пояд аз њуќуќњои дар Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї муќарраргардеда бар оянд; 3) Агар зимни ќабулияти шикоят дар Кумита талапот оид ба мўњлат муќаррар надуша пошад, пас яке аз шартњои асосии ќабулияти шикояти инфиродї дар Суди Аврупої риони мўњлат аст. Яъне шањрванд пояд дар муддати 6 моњи баъди ба табъ расидани ќарори нињоии зинаи милии њимояи њуќуќи янсон ба Суд мурољиат намояд; 4) Макони љйгиршавии Кумитаи СММ оид ба њуќуќи янсон ш. Женева ва макони љойгиршавии Суди Аврупої оид ба њуќуќи янсон пошад, ш. Страсбург аст. Дар ин пора муфассал ниг. ба: Европейские стандарты в области прав человека: теория и практика функционирования Европейской Конвенции о защите прав человека и основных свопод. Сомонаи: www1.umn.edu/humanrts/russian/hrtsbook/

Низоми байниамрикоии њимояи њуќуќи янсон. Низоми њимояи њуќуќи янсон, ки дар заминаи Ташкилоти Давлатњои Амрикої бунёд ёфтааст, аз низами минтаќавии њимояи њуќуќи янсон, ки дар сатњи Шўрои Аврпуої ямал менамояд, ба хусусиятњои зиёди худ фарќ менамояд. Яке аз фарќиятњои асосї дар он аст, ки асосии њуќуќии фаъолияти низами байниамрикоии њимояи њуќуќи янсммонро якпора се санад – Оинномаи Ташкилоти Давлатњои Амрикої (ТДА), Эъломияи амрикої оид ба њуќуќ ва ўњдадорињои янсон ва Конвенсияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсон ташкил медињанд. Вале, агар санади якум танњо муќаррар на мужа пошад, ки «давлатњои амрикої њуќуќњои асосии шахсияти янсониро бидуни фарќгузорї аз рўи нажод, миллат, эътиќод ва дин эълом медоран», пас ду санади дигар бевосита ба эътироф, кафолат ва њимояи њуќуќњои янсон бахшида душаанд. Муњимияти Эъломияи амрикоии њуќуќ ва ўњдадорињои янсммонро таъкид на мужа, ќайд на мужан лозим аст, ки он аз рўи мўњлат њатто 6 моњ ќабл аз ЭУЊБ ќабул душааст. Ин њолат ба мо имкон медињад, то иќрор пошем, ки Эъломияи амрикої санади аввалинест, ки њуќуќњои шахсї, сиёсї, иќтисодї, иљтимої ва фарњангиро дар ин сатњ эълон на мужааст. Иќтипос аз китоби: Проблемы Латинской Америки и международное право. М., С. 124.

Эъломия дар баробари муќаррар на мужани њуќуќњои асосии янсон, дањ ўњдадории асосии вайро нишан дедааст, ба монанди ўњдадорињои дисбат ба љомеа, дисбат ба волидайн ва кўдакон, ўњдадории таълим гирифтан, мутеи ќонун будан, хидмат ба љомеа ва миллат, пардохти андоз, худдорї аз фаъолияти сиёсї дар давлати хориљї, мењнат на мужан ва ѓ. Ба ин монанд нишандедњо дар санадњои Шўрои Аврупо вуљуд надоран. Ин Эъломия таи 20 сол (аз с.1959 то с.1978), яъне то лањзаи ќабули Конвенсияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсон, асоси њуќуќии фаъолияти Комиссияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсммонро ташкил менамуд. Њатто баъди ќабули Конвенсияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсон, низ ин Эъломия таъсири худро нигањ доштааст. Зеро Комиссияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсон, дисбати давлатњои аъзои ТДА, ки Конвенсияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсммонро ба тасвиб нарасонидаанд, дар асоси татбиќи меъёрњои Эъломия муносибат менамояд. Махсусияти низами байниамрикоии њимояи њуќуќи янсон низ, мањз дар њамин ифода меёбад. Яъне як маќом дар як маврид имкони барговардани њам њалномањои хусусияти тавсиявидошта (зимни ба роњбарї гирифтани меъёрњои Эъломия) ва њам хусусияти њатмидошта (зимни ба роњбарї гирифтани меъёрњои Конвенсия) –ро пайдо на мужааст.

Конвенсияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсон 22 ноябри с.1969 њангоми баргузории Конференсияи дуюми махсуси байниамрикої дар ш. Сан-Хосе ( номи дуюми ин санад низ Паймони Сан-Хосе аст.) ќабул гардедааст ва 18 июли с.1978 эътипори ќонунї пайдо кардааст. Ин шартнома ба мисли Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї шартномаи байналхалќии бисёрљонибаи «навъи пушида» аст, ки њуќуќи имзо на мужан, њамроњ душан ва ё ба тасвиб расонидани ммонро танњо давлатњои аъзои ТДА доран. Низоми њуќуќ ва озодињое, ки дар Конвенсияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсон пешбинї душаанд, по ПБЊШС ва Конвенсияи Аврупої оид ба њимояи њуќуќњои янсон ва озодињои асосї шапоњати зиёде дора. Вале ин низами њуќуќњо дар Конвенсияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсон дар тафовут аз Конвенсияи Аврупої дисбатан васеътар арзёбї гаштаанд. Дар он аз љумла њуќуќ ба ном, њуќуќ ба кўдак, њуќуќ ба шањрвандї, њуќуќ ба баробарї дар назди ќонун ва ѓ. муќаррар душаанд.

Дар заминаи ин Конвенсия механизмњои назоратї - Комиссяи байниамрикої оид ба њуќуќи янсон ва Суди байниамрикої оид ба њуќуќи янсон созмон деда душаанд. Тибќи муќаррароти Конвенсия њар як шахс ва ё гурўњи ашхос, ташкилотњои ѓайрињукуматї оид ба њолтањои поймол душани меъёрњои он, њуќуќ доран, ки по шикоят ба Комиссия мурољиат намоянд. Комиссия нахуст масъалаи ќабуляти шикоятро баррасї на мужа, сониян аз рўи он тафтишот мегузаронад. Баъди анљом дедани ин тадбир, Комисся маъруза омода на мужа, дар он њолати вайрон гардедан ва ё нагардедани меъёрњои Конвенсияро нишан медињад. Сипас, Комиссяи метавонад, ки маърўзаи мазкурро ба Суди байниамрикої оид ба њуќуќи янсон, љињати баррасї ирсол намояд. Суди байниамрикої оид ба њуќуќи янсон пошад, маќоми худмухтори судї буда, салоњияти татбиќ ва тафсири Конвенсияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсммонро дора. Њуќуќи ирсол на мужани парвандаро ба Суд танњо давлатњои аъзои Конвенсия ва Комиссия байниамрикої оид ба њуќуќи янсон доран. Иљроиши њалномањои судї барои тарафњо њатмї буда, шикоятнопазиранд.

Суди байниамрикої оид ба њуќуќи янсон, њамзамон ваколатњои машваратї низ дора. Дар ин замина, Суд метавонад, муќаррароти чи Конвенсия ва чи санадњои дикари дар кишварњои ќитъаи Амрико њукмрммонро тафсир намояд. Аз ин бар меояд, ки дояраи ваколатњои суди байниамрикої оид ба њуќуќи янсон назар ба Суди Аврупої оид ба њуќуќи янсон васеътар будааст. Бо вуљуди ин, лимон натиљаи фаъолияти маќомоти назоратии низами байниамрикоии њимояи њуќуќи янсммонро тањлил на мужа, ммонро «ямалан бесамар» арзёбї на мужанд. Аксарият бар он назаранд, ки шояд сабаби чунин ранг гирифтани њолат, айнан нухабардорї душани мундариљаи Конвенсияи Аврупої оид ба њуќуќњои янсон ва озодињои асосї дар Конвенсияи байниамрикої оид ба њуќуќи янсон пошад. Яъне љорї на мужани дастовардњои як тамаддун дар минтаќаи дигар сабаби рух дедани чунин вазъият гаштааст. Хартияи Африќоии њуќуќи янсон ва њуќуќи халќњо. Дар таносуб аз давлатњои осиёї, давлатњои африкої с.1981 по ќабули Хартияи њуќуќи янсон ва њуќуќи халќњо механизмы минтаќавии њимояи њуќуќи янсммонро созмон деданд. Дар ин сарчашма масъалањои во баста ба худмуайянкунї, мупориза алайњи мустамликагарої, мясо или рушди иќтисодї-иљтимої, њуќуќ ба сулњи умумиљањонї, муњити солими зист ва ѓ. дар мадди авали гузошта душанд. Карташкин В. А. Права человека в международном и внутригосударственном праве. С. 97

Хартия дар заминаи худ ба бунёди Комисси оид ба њуќуќи янсон ва њуќуќи халќњо асос гузошт. Комиссяи иљлосияњои худро њамасола баргузор менамояд. Аслан ваколати асоси ин Комиссия дар бар россии маърўзањое зоњир мегардад, ки давлатњои аъзои Хартия таи њар ду сол оид ба татбиќи воќеии меъёрњои он ирсол менамоянд. Дар ямалияи Комиссия рољеъ ба такмили ќонунгузории давлатњои аъзо танњо тавсияњо медињад. Чунин њолат аз он гувоњї медињад, ки самараи фаъолияти ин маќом дар таносуб аз дигар маќомоти минтаќавии њимояи њуќуќи янсон чандон посамар нест. Бо маќсади рафъи чунин њолат с давлатњои Ташкилоти муттањидаи Африко тавассути ќабули Протоколи иловагї ба Хартия, Суди Африќої оид ба њуќуќи янсон ва њуќуќи халќњоро таъсис деданд. Њадафи асосї аз таъсиси ин маќом дар он буд, ки поймолшавии оммавии њуќуќњои янсммонро истисно намояд. Дар масъалаи ќабули шикоятњои инфиродї пошад, ваколати Суд мањдуд гардеда буд. Нахуст, ин маќом аз ваколти бар россии шикоятњои инфиродї мањрум буд. Вале минбаъд аниќ карда шуд, ки Суд аз шањрвандони давлатњои аъзои Хартия танњо дар мавриде мурољиат ќабул менамояд, ки агар ин давалтњо ваколати њатмии Судро оид ба ин масъала љонибдорї на мужа пошанд. Badawi Еl-Cheikh, Op. cit., p.947. Хартия дар заминаи худ ба бунёди Комисси оид ба њуќуќи янсон ва њуќуќи халќњо асос гузошт. Комиссяи иљлосияњои худро њамасола баргузор менамояд. Аслан ваколати асоси ин Комиссия дар бар россии маърўзањое зоњир мегардад, ки давлатњои аъзои Хартия таи њар ду сол оид ба татбиќи воќеии меъёрњои он ирсол менамоянд. Дар ямалияи Комиссия рољеъ ба такмили ќонунгузории давлатњои аъзо танњо тавсияњо медињад. Чунин њолат аз он гувоњї медињад, ки самараи фаъолияти ин маќом дар таносуб аз дигар маќомоти минтаќавии њимояи њуќуќи янсон чандон посамар нест. Бо маќсади рафъи чунин њолат с давлатњои Ташкилоти муттањидаи Африко тавассути ќабули Протоколи иловагї ба Хартия, Суди Африќої оид ба њуќуќи янсон ва њуќуќи халќњоро таъсис деданд. Њадафи асосї аз таъсиси ин маќом дар он буд, ки поймолшавии оммавии њуќуќњои янсммонро истисно намояд. Дар масъалаи ќабули шикоятњои инфиродї пошад, ваколати Суд мањдуд гардеда буд. Нахуст, ин маќом аз ваколти бар россии шикоятњои инфиродї мањрум буд. Вале минбаъд аниќ карда шуд, ки Суд аз шањрвандони давлатњои аъзои Хартия танњо дар мавриде мурољиат ќабул менамояд, ки агар ин давалтњо ваколати њатмии Судро оид ба ин масъала љонибдорї на мужа пошанд. [1] [1] [1] Badawi Еl-Cheikh, Op. cit., p.947.

Бо вуљуди оне, ки низами африкоии њимояи њуќуќи янсон номукаммал аст, он барои инкишофи падедаи њуќуќи янсон дар ин минтаќа мусоидат менамояд.