ЊУЌУЌИ ИНСОН Мавз ӯ и 18 Мафњум ва моњияти њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангии инсон

Мањфумњои асосї Фаъолияти давлат ва сохтори конститутсионии он дар заминаи як ќатор асосњо сурат мегирад. Гумон мешавад, ки љамъият ва давлат бояд пояи худро дошта бошанд, ки хусусияти давлат, љамъият ва муносибатњои љамъиятї, њокимият, мавќеи инсон ва шањрванд, рељаи сиёсї, моликият ва шаклњои хољагидориро инъикос кунад. Мањз њамин пояњо, ки дар конститутсия дарљ ёфтаанд, сохтори конститутсионии љамъият ва давлатро муайян мекунанд, ки дар навбати худ њамаи љараёнњои њаёти љамъиятї ва давлатї-сиёсиро дар мамлакат ќайду шарт менамояд.

Мањфуми њуќуќи мазкур дар ќонунгузории ЉТ Дар байни асосњо ањамияти муњимро асоси иќтисодии фаъолияти давлат дорад. Дар моддањои 12 ва 13-и Сарќонун (Конститутсия)-и Љумњурии Тољикистон ин асосњои иќтисодї пешбинї шудаанд. Тибќи ин моддањои Сарќонун (Конститутсия)-и Тољикистон, асоси иќтисодиёти Тољикистонро шаклњои гуногуни моликият ташкил медињад. Давлат озодии фаъолияти иќтисодї, соњибкорї, баробарњуќуќї ва њимояи њуќуќии њамаи шаклњои моликият, аз љумла моликияти хусусиро кафолат медињад.

Мањфуми њуќуќи мазкур дар ќонунгузории ЉТ Њамин тариќ, дар Сарќонун (Конститутсия) сарчашмаи фаъолияти иќтисодии давлат мустањкам гардидааст. Онњо ба њайси зербинои инкишофи њамаи муносибатњои иќтисодии давлат, аз љумла, дар соњаи њуќуќи инсон баромад мекунанд. Дар низоми њуќуќњои инсон њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї мавќеи махсус доранд. Онњо бо маќсади таъмини њимояи одамон њамчун шахсиятњои комил дар асоси консепсияе, ки ба инсон имконияти дар як ваќт истифода намудан аз њуќуќњо, озодї ва манофеи адолати иљтимої кафолат медињад, арзи њастї мекунанд.

Санадњои байналхалќї оиди њуќуќи мазкур Дар дебочаи Паймони байналхалќї оид ба њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї эътироф мегардад, ки ављи аълои њуќуќи инсон танњо дар он ваќт ноил мегардад, ки «агар чунин шароите ташкил карда шавад, ки њар як кас ба монанди њуќуќњои шањрвандї ва сиёсии худ, тавонад аз њуќуќњои иќтисодї, иљтимої ва фарњангиаш бархурдор гардад».

Мањфуми њуќуќи мазкур дар ќонунгузории ЉТ Тибќи Сарќонун (Конститутсия)-и ЉТ (моддаи 1) давлати мо иљтимої мебошад ва дар ин замина ўњдадории таъмини шароити арзандаи зистро барои шањрвандони мамлкат ба зима гирифтааст. Аз ин бар меояд, ки маќсади давлати худро иљтимої эълон карда, бадасторї ва дастгирии чунин сатњи зиндагии ањолї мебошад, ки ба пешбурди њаёти арзанда дар лањзаи беморї, бекормонї, пиронсолї ё дигар њолатњои ба иродаи одам вобастанабуда имконият медињад.

Моњияти њуќуќи мазкур Дар шароити иќтисоди бозоргонї бо тамоми бартариятњои он нобаробарии иљтимої ногузир аст. Барои њамин кофтукови мусолињаи иљтимої дар шароити волоияти њуќуќ яке аз вазифањои асосии давлати муосири њуќуќбунёд мебошад. Аз ин хулоса кардан мумкин аст, ки њуќуќњои иљтимої дар њамбастагї бо њуќуќњои шахсї (шањрвандї) ќарор доранд, онњоро пурра ва дорои мазмуни амалї мегардонанд. Мисол, њуќуќ ба манзил нопурра ва моњиятан њамагї њамчун ѓоя мемонад, агар дар њуќуќњои шахсї њуќуќ ба дахлнопазирии манзил мустањкам намешуд, дар иќтисодї бошад – њуќуќ ба моликияти шахсї. Бояд ќайд намоем, ки гурўњи њуќуќњои баррасишаванда бо њуќуќњои сиёсї људонопазир мебошанд, зеро њамаи њуќуќ ва озодињо ба њам алоќаманд буда, дар якљоягї њолати њуќуќии инсон ва шањрвандро ташкил медињанд.

Мањфуми њуќуќи мазкур дар ќонунгузории ЉТ Њуќуќњои иќтисодї ва иљтимої ба дастгирї ва мустањкам кардани шароитњои иќтисодї- иљтимоии њаёт равона гардида, мавќеи инсонро дар соњаи мењнат ва маишї, шуѓл, некўањволї, њимояи иљтимої дар шароити ташкили шароите, ки мардум тавонанд аз тарс ва ниёзмандї озод бошанд, муайян мекунад.

Љабњањои њуќуќи мазкур Њуќуќњои иќтисодї ва иљтимої – ин њуќуќњоеанд, ки шароитњои иќтисодї ва иљтимоии њаёти арзандаро барои инсон ташкил мекунад. Аз гуфтањои боло, мумкин аст хусусиятњои хоси њуќуќњои иљтимої-иќтисодиро муайян намуд, ки: - ба рост кардани нобаробарии иќтисодї, ба њар як кас таъмин намудани сатњи арзандаи зиндагї равона шудааст; - барои давлат маќсаднок, барномавї, нишонгиранда ба фаъолияти иљтимої мебошад; - њамчун њуќуќњои «тањаввулї» коркард шудаанд, ки муяссаргардии он аз њолати иќтисодї ва захираи давлати мушаххас вобаста аст.

Мазмуни њуќуќи мазкур Махсусияти њуќуќњои иљтимої-иќтисодї, дар он зоњир мегардад, ки имконияти мањдуди њимояи судї доранд. Суд наметавонад, ба одам дар амалї намудани њуќуќњои худ ба сатњи арзандаи њаёт кўмак намояд, ба бекор кор ва ба беманзил манзил пешнињод кунад. Ин муќаррароти ѓоявї њимоя нагардида, балки меъёрњои мушаххаси аз он бароянда њимоя карда мешавад, мисол, њуќуќи бекор ба кўмакпулии дахлдор ё набудани табъиз дар низоми пардохти музди мењнат ва ѓайра. Њамин тариќ, маљмўан ин гурўњи њуќуќњо озодии инсонро дар соњањои иќтисодї, иљтимої ва фарњангї таъмин менамоянд ва ба њимояи манфиатњои њаётии худ имконият медињанд.