МУСТА Қ ИЛ ИШИ Самар қ анд двлат чет тиллар институти Инглиз филологияси факультети 408 гуру ҳ и талабаси Абдуназарова Наргизанинг МАВЗУ: Фердинанд де Соссюрнинг тил ва нут қ дихотомияси

Кириш ХХ аср бош қ а фанлар тара ққ иётида бўлгани каби лингвистика тарихида ҳ ам асосий эътиборнинг объектга субстанционал ну қ таи назардан ёндашувдан структур- функционал ну қ таи назардан ёндашувга ўтиши билан характерланади. Шу боисдан, диалектик муносабатларни изо ҳ лаш ва уларни тилшунослик билан бо ғ лаш, тил ва нут қ муносабатларининг мо ҳ иятини тал қ ин этиш Европа тилшунос олимлари томонидан тад қ и қ от ишлари бошланди, хусусан, Виллиам фон Гумболдь, Фердинанд де Соссюр ва бош қ а бир қ атор олимлар шулар жумласидандир.

Ф. де Соссюрнинг тил ва нутқ дихотомияси Бунга Ф. де Соссюрнинг Умумий лингвистика курси да баён қилинган тил субстанция эмас, балки шаклдир деган бош ғояси сабабчи бўлди. Бу ғояга мувофиқ, структуранинг субстанциядан ажратилиши ва унинг нисбий мустақиллигининг эътироф этилиши тилшуносликнинг кейинги даврида буюк кашфиётларнинг қилинишига туртки бўлиш билан бирга, бир қатор янглиш қарашларнинг туғилишига ҳам замин яратди.

Ф.де Соссюр субстанция ва шакл атамалари остида сезги аъзоларимизга таъсир қилувчи моддий воситалар ва бу моддий воситалар замирида ётган муносабатларни тушунади, тил шаклдир деганда тилнинг муносабатлар системаси эканлигига урғу беради. Тилнинг моддий томони, яъни товуш томони субстанция сифатида иккинчи планга сурилади. Ана шунинг натижасида у тил ва нутқни ажратди. А.Гардинер Ф.де Соссюрнинг бу дихотомиясидан таъсирланиб, тилшуносликнинг бундан кейинги барча ютуқлари ана шу зидланишга асосланади, деб башорат қилган эди.

Хусусан, Ф. де Соссюрнинг ўзи тилшуносликни ички ва ташқи лингвистикага ажратган ҳолда, фақат ички лингвистика юзасидан фикр юритади. Ташқи лингвистика унинг назаридан четда қолади. Ф. де Соссюрнинг тил субстанция эмас, шаклдир, деган қараши структур тилшуносликнинг глоссематика йўналишининг бош ғояси бўлиб қолди ва улар тилни моддийликдан узилган соф муносабатлар системаси сифатида талқин қилди. Тилнинг тузилиш бирликлари ўртасидаги муносабатларни ўрганиш тилшуносликнинг асосий вазифаси ҳисобланди.

Систем тилшуносликка шверациялик тилшунос Ф.де Соссюр асос солган эди. Ф.де Соссюр тил ва нутқ муносабатини шатранж ўйини қоидалари асосида тушунтириб ўтган. Шахмат доналари ва ҳар бир донанинг юриш қоидаси организмдаги лисоний бирликлр имкониятларига ўхшайди. Ўйин қоидалари ҳамма учун бир хил. Ўйинчи худди сўзловчи бўлиб, шахмат ўйинини билиши эса сўзловчининг нутқ қобилиятига ўхшайди. Доналарнинг ҳаракатланишини нутққа қиёслаш мумкин. Масалан: Шахмат – ўйнаш қобилияти – ўйин; Тил – нуқт қобилияти – нутқ. Тил ва нутқ муносабатига диалектик категориялари нуқтаи назаридан ёндошилганда у ҳақдаги билмларимиз ва тасаввуримиз тўлақонли бўлади. Тил ва нутқ муносабатларига диалектиканинг умумийлик ва яккалик, моҳият ва ҳодиса, имконият ва воқелик, сабаб ва оқибат муносабатида ёндошилса, у ҳақдаги билимларимиз янада равшанлашади, яъни тил – умумийлик, моҳият, имконият, сабаб белгиларига, нутқ эса яккалик, воқеилик, оқибат белгиларига эгадир. Систем тилшунослик тилга тизим сифатида ёндошар экан, нутқ фаолиятини учга: тил – меъёр (норма) - нутқ га ажратади. Тилнинг тил ва нутқ ҳолатининг фарқланиши, тилга шундай ҳолатга эга тизим сифатида ёндошув XX аср жаҳон тилшунослигида инқилобга тенг ҳодиса сифатида баҳоланди. Чунки, бу ҳодиса тилшуносликдаги мавжуд қарашларни тубдан ўзгартириб юборди. Тилга хусусан, ўзбек тилига система сифатида ёндашувнинг дастлабки йилларида тил ўрнида тил атамаси қўлланилиб, бу сўз кўп маънолилик табиатига эга бўлганлиги сабабли, айрим чалкашликларни келтириб чиқарарди, чунки инсоннинг нутқ сўзлаш қобилияти ҳам, нутқи ҳам шу атама билан юритилар эди. Атамаларга эса бир маънолилик хосдир.

Ҳар қандай илмий оқим каби структурализм ҳам ўз ғоявий асосларига эга. Структур тилшуносликнинг пайдо бўлишига И.А.Бодуэн де Куртенэ ва Ф.де Соссюр қарашлари асос бўлиб хизмат қилди. Швецария тилшуноси Ф.де Соссюрнинг тилшунослик олдидаги буюк хизмати шундаки, у синхрония билан диахронияни аниқ фарқлади. Шунингдек, синхрон нуқтаи назар унинг маълум бир тилнинг муайян бир даврида мавжуд бўлган элементларнинг ўзаро узвий боғлиқ бўлган системани ҳосил қилади, деган фикрга келишига имкон туғдирди. Унинг фикрича, тил қисмлари синхрон муносабатда ўрганилиши мумкин бўлган системадир. К.Хансеннинг таъкидлашича, агар Ф.де Соссюр диахрон ҳодисаларнинг системавий характерини эътироф этмас экан, бу устозлари - ёш грамматикачиларнинг таъсири эканлигини кўрсатади. «Умумий лингвистика курси» китобининг диахронияга бағишланган ўринлари эса ҳали ўз устозлари-ёш грамматикачилар позициясида турганлигини кўрсатади.2 Гарчи синхрония ва диахрония ўртасидаги муносабат, тилнинг синхрон ҳолатига хос системавийлик дастлаб Бодуэн томонидан олға ташланган бўлса ҳам, лекин Соссюр томонидан аниқ ифодасини топди ва унинг бу икки бош ғояси, яъни тилнинг синхрон таҳлили, тил системаси ҳамда тил структураси ва тил функцияси ҳақидаги ғоялар янги тилшуносликнинг шаклланишида таянч нуқта бўлиб хизмат қилди.

В.Матезиус фикрига кўра, Бодуэн, Соссюр ғояларига асосланган фукционал ва структурал нуқтаи назар ҳозирги кунда тилшунослик истиқболи учун пухта замин яратувчи ягона назариядир. Ф.де Соссюрнинг: тилга элементлар муносабатидан ташкил топган бутунлик сифатида ёндашуви; нутқий фаолиятнинг тил ва нутқ ўртасидаги ўзаро муносабатдан ташкил топган бутунлик деб эътироф этиши; тилнинг синхрон ва диахрон ҳолатини аниқлаб бериши; тилнинг белгили табиатини ёритиши структур тилшуносликнинг туғилишига замин яратади. Ф.де Соссюр китобининг тилшунослик тарихидаги аҳамияти ҳақида фикр юритар экан, унинг дунёга келиши тилшунослик тарихида янги даврнинг бошланишига олиб келди.

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН ТАШАККУР !