Mavzu: Buxoro amirligi

Reja 1. Buxoro amirligining paydo bo`lishi 2. Buxoro amirlari 3. Amirlikning parchalanishi

1758 yil Rahimbiy vafotidan so'ng mang'itlar amirlik taxtiga uning amakisi Miyonko'l hokimi Doniyorbiy ( yy.) nomzodini surishadi. Lekin u qat'iy markaziy hokimiyatni saqlab qololmadi. Mang'itlarning tarafdorlari va g'animlari o'rtasidagi o'zaro janjallar, joylardagi hokimlarning mustaqillikka bo'lgan intilishlari o'n yillarga cho'zilib ketdi yil Doniyorbiyning bo'shligidan norozi bo'lgan Buxoro ahli qo'zg'olon ko'tardi va amir hokimiyatni o'g'li Shohmurodga ( yy.) topshirdi. Shohmurod yangiliklarni Arkda saroy ahli guvohligida ikkita yirik amaldor- Davlat qushbegi va Nizomiddin qozikalonni qatl etishdan boshladi. Shundan so'ng Shohmurod Buxoro ahliga ularni bir necha soliqdan ozod etuvchi imtiyozli hujjatni tantanali tarzda topshirdi. Hujjatning matni tosh lavhada kesilgan bo'lib, u katta jome' masjidining ayvoniga o'rnatildi. Shohmurod "jo'l"("jul") deb nomlangan va urush holatida qo'shin saqlash maqsadida foydalaniladigan yangi soliq turini joriy qildi. Hokimiyatni o'z qo'lida jamlab olgach, u xonlik unvonidan voz kechdi va amirlik darajasida qoldi. Taxtga esa Shohmurod Chingizxon avlodlaridan bo'lgan Donishmandchini, keyinroq esa Abulg'ozini ko'tardi, lekin ular amalda hokimiyatga ega emasdilar yil Shohmurod pul islohotini o'tkazdi hamda 0,7 misqollik (3,36 g) to'la qimmatli kumush tangalar va bir xil shakldagi oltin tangalarni zarb etishni yo'lga qo'ydi. U sud mahkamasiga ham shaxsan rahbarlik qildi. Shohmurod Buxoro amirligi tarkibiga Amudaryoning chap sohilidagi hududlarni, jumladan, Balx va Marvni qaytardi yil u Karmanada xalq qo'zg'olonini bosdirdi, keyin Shahrisabz va Xo'jandga muvaffaqiyatli yurishlarni amalga oshirdi. Shohmurod afg'on hukmdori Temurshohdan ustun kelib, asosan o'zbeklar va tojiklar yashaydigan janubiy Turkistonni o'z qaramog'ida saqlab qolishga erishdi.

. Amir Haydar ( yy.) otasidan so'ng taxtga o'tirgan vaqtda butun Mavorounnahr uning hukmiga bo'ysinar edi. Haydarning taxtga ko'tarilishi ommaviy qo'zg'olonlar va qatllar bilan to'g'ri keldi yil Marv turkmanlari bosh ko'tarishdi. Ichki janjallarga ko'p o'tmasdan Qo'qon bilan O'ratepa uchun urush qo'shildi. Haydar ushbu shaharni tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo'ldi. Amir Haydar davrida siyosiy tizim yakka hokimiyatchilik tomon intilayotgan markazlashgan monarxiyadan tashkil topgan edi. Amirga 4 ming kishigacha yetadigan byurokratik mahkama xizmat qilardi. Armiyaning miqdori oshdi. Faqat Buxoroning o'zida 12 ming harbiydan iborat qo'shin turardi. Ahmad Donishning yozib qoldirishicha, Amir Haydar boshqaruv vaqtiga "har 3- 6 oyda yuzaga keladigan to'xtovsiz feodal urushlar davri" deya baho berish mumkin.

Haydardan so'ng taxtga uning o'g'li Nasrullo ( yy.) o'tirdi. Unga hokimiyat sari yo'l ochish maqsadida akalari Husayn va Umar o'ldirildi. Armiya va ruhoniylarga suyangan Nasrullo zodagonlarni jilovlash maqsadida feodal tarqoqlikka qarshi qat'iy kurash olib bordi. Hukmronligining birinchi oyida u har kuni tadan kishini qatl qildi. Nasrullo shu paytgacha amirlik tarkibiga faqat nomigagina kirgan viloyatlarni birlashtirishga erishdi. Viloyatlarni boshqarishga o'ziga mute' bo'lgan "nasl-nasabsiz" kishilarni tayinladi. Nasrullo amirligi chog'ida Xiva va Qo'qon xonliklari bilan Marv, Chorjo'y, O'ratepa, Xo'jand kabi chegarada joylashgan alohida hududlar uchun bo'lgan tinimsiz urushlar davom etib turdi. Shahrisabz va Kitob hukmdorlarining qarshiligi, ayniqsa kuchli bo'ldi. Bir necha harbiy yurishlardan so'ng 1853 yilga kelib ular Buxoroga bo'ysindirildi. Amirlik tarkibiga faqat Zarafshon daryosining o'rta va quyi oqimidagi vohagina barqaror kirgan edi.

Buхоrо qаdimgi hind tilidа «ibоdаt» mаnоsini аnglаtib, qаchоnlаrdir Buyuk Ipаk Yo`lidа yirik tijоrаt mаrkаzi bo`lgаn. Buхоrо – o`rtа аsrning 140 dаn оrtiq аrхitеkturа yodgоrliklаrini o`zidа sаqlаgаn «muzеy shаhаrdir». Bundаn 2300 yil аvvаl qurilgаn Pоi Kаlоn, Qo`sh Mаdrаsа, Ismоil Sоmоniy mаqbаrаsi, minоrаi Kаlоn kаbi аnsаmbllаr bugungi kungаdа hаm bаrchаning diqqаtini tоrtаyapti. Nаrshаhiy, Rudаkiy vа Dаqiqiy singаri mаshhur shоirlаr, оlim Ibn Sinо vа bоshqаlаr Buхоrоning tаrаqqiy etishidа muhim rоl o`ynаgаn.

Buхоrо qаdimgi hind tilidа «ibоdаt» mаnоsini аnglаtib, qаchоnlаrdir Buyuk Ipаk Yo`lidа yirik tijоrаt mаrkаzi bo`lgаn. Buхоrо – o`rtа аsrning 140 dаn оrtiq аrхitеkturа yodgоrliklаrini o`zidа sаqlаgаn «muzеy shаhаrdir». Bundаn 2300 yil аvvаl qurilgаn Pоi Kаlоn, Qo`sh Mаdrаsа, Ismоil Sоmоniy mаqbаrаsi, minоrаi Kаlоn kаbi аnsаmbllаr bugungi kungаdа hаm bаrchаning diqqаtini tоrtаyapti. Nаrshаhiy, Rudаkiy vа Dаqiqiy singаri mаshhur shоirlаr, оlim Ibn Sinо vа bоshqаlаr Buхоrоning tаrаqqiy etishidа muhim rоl o`ynаgаn. Bu amirlikka mang`itlar sulolasi asos solishgan. Mang`itlar sulolasi vakillari chingiziylarga bevosita aloqasi bol`magani uchun o`zlarini xon deb e`lon qila olishmagan. Buxoroning so`nggi amiri Said Olimxon davrida mamlakat bayrog`i quyidagi shaklda bo`lgan:

Amirlik bayrog`i

Amirlik hududi

Бухсронинг исломга қадар бўлгам сиёсий тарихи хусусида-ги маъдумснлар милодий 7 8-асрлар билан чегараланади. Бу-хоро аср/гар бошида Бухор- худодлар ҳокимлиги пойтахти эди. 709 йип уни араб халифа-лиги фагҳ отгаи 9 10-асрлар-да эса у сомоиийлар пойтахти бўлган. 999 йия Бухорони қора- хонийлар, 1220 ийл мўгуплар бо-сиб олган йилдан Бухоро Амир Темур ва Темурийлар давлати, 16-аср бошидан шайбо-нийлар (1533 йил бу давлат пой-тахти Самарқанддан Бухорога кучирилиши туфайли Бухоро хонлиги деб атала бошлаган) ва 153З йилдан 1920 йилгача Бухоро хонлиги (амирлиги) маркази булган, сунг Бухро боскини натижасида шуролар тамонидан босиб олинган.

Бухорони археологик жиҳати-дан фаол ўрганиш ишлари (ўтган асрнинг иэоҳ таҳририятники) йилларга тўғри келади. ўзбекистон ФА Археология инс-тичу^ининг махсус археологик от-ряди (А. Р. Муҳаммаджонов, И. Аҳроров, Ж. Мирзааҳмедов, Ш. Одилов ) ва Ўзбекистон Мадани-ят вазирлигининг Меъморий ёдгорликларни таъмирлаш ва ас-раш институти отряди (Е. Г. Некрасова бошчилигида) томонидан олиб борилган тадқиқотлар нати-жасида ҳозирги Бухоро вилояти худудида милоддан аввалги 4 З.-минг йилликлардаёқ овчилик ва балиқчилик билан шуғулланган, тошдан турли қурол ва буюмлар ясаш маҳоратлари юксак даража-га етган неолит даврига мансуб қабилалар яшагани аниқланди.

Davlat boshqaruvi

Oliy amaldorlar sirasiga shuningdek qonunlar ijro etilishi, din musaffoligi va axloq muhofazasi, shuningdek, bozordagi tarozilar va o'lchovlar ustidan nazorat qilish vazifasi bo'lmish rais ham kirardi. Rais bosh qoziga bo'ysunardi. Bosh rais amir va bosh qoziga ma'lumot bilan shaxsan kelishi mumkin edi. Uchala oliy amaldor qushbegi, devonbegi va Bosh qozi har doim Buxoroda bo'lishi lozim edi. Beklar va ularning mol-mulkini ta'lim ko'rgan askarlar navkarlar qo'riqlashardi.

Mahalliy ma'muriyat aminlar, oqsoqollar hamda bekliklar vakillari va amir farmonlarini ijro etishi shart bo'lgan ruhoniylardan iborat edi. Barcha sohalardagi amaldorlar beklar va amirlikning oliy amaldorlari safi o'g'illaridan, ko'pincha aslzoda beklar va xonlarning xonzoda deb nomlanuvchi tabaqasidan to'ldirilar edi.

Buxoro qo`shinlari

Butun Buxoro amirligi 27 ta beklikka bo'lingan edi. Ular shaxsan amir tomonidan tayinlanar va lavozimidan bo'shatilar edi. Beklar huzurida ularning qarindoshlari yoki yaqin kishilaridan tayinlangan ulkan amaldorlar guruhi bo'lgan.Davlatni himoya qilish uchun amirning xalq ko'ngillilari va qo'shinlardan saralab olingan xos lashkari bo'lgan. Lashkarga to'pchiboshi (to'pchilashkar) rahbarlik qilgan. Biroq, XIX asr oxiriga kelib amir lashkari shoshilinch yig'iluvchi, yomon ta'lim ko'rgan va qoloq qurollar bilan ta'minlangan dehqonlardan iborat bo'lgan. Bunday lashkarning bosh maqsadi zarur bo'lganda Ark qarshisida paradga yig'ilish edi. Lashkar amalda XIX asr boshlaridan beri rivojlanmagan, harbiy ish va armiya qurollari o'ta qoloq holatida edi.

Lashkarning soni 11 ming sarboz va 200 ofitserdan iborat bo'lib, ular qurol-aslahasi mingta berdanka miltig'i va bir necha to'plardan tashkil topgandi.Shunday qilib, bir- biriga qarindosh-urug' bo'lgan amaldorlarning yuki mehnatkash xalq gardaniga tushdi. Mamlakat daromadlarining katta qismi davlat ravnaqi va taraqqiyoti xususida kamdan-kam qayg'uruvchi xizmatchilar ulkan miqdoriga sarflanar edi.