Сораулары Мәгънәсе Төркемчәләре Нигезе Барлык-юклык формасы Юнәлешләре

нишли? нишләде? нишләгән? нишләр? нишләячәк?

Эшне белдерүче фигыльләр Хәрәкәт фигыльләре Хәл-торыш фигыльләре

Тамыр Тезмә Ясалма

бара, килде, язган

бара, эшләде, язган

искә төшү, иҗат итү, ярдәм итү

Барлык төре Махсус кушымчасы юк. уйный җырлый бии Юклык төре Кушымчалары : -ма,-мә, -мый,-ми Бар, юк, түгел сүзләре белән дә белдерелә ашама килмә уйнамый белми әйтәсе түгел

Юнђлеш кушымчасы затка яки предметка каратылган процессларны белдерњче фигыльгђ генђ ялгана. Юнђлеш категориясе эш-хђлнећ њтђњчесенђ яки объектка карата булган мљнђсђбђтне белдерђ. Төп Йөкләтү Кайтым Уртаклык Төшем

Кушымчасы юк эшлђде, укыган, бара, килеп, карап, ятканда

Кушымчалары: 1) -ыл, -ел, -л ачыла, бирелгђн, каралачак 2) -ла-лђ, -л авазларына тђмамлан­ган фигыльлђрдђн -н -ын-ен кушымчалары ярдђмендђ ясала: башла – башлану, сайла – сайлану, сал – салыну. -ын, -ен, -н салына, беленђ, башлана, эшлђнде

Кушымчалары: -ын, -ен, -н юына, ќыена, сљртенђ, киенђ, бизђнђ, сљйлђнде

Кушымчалары: -ыш, -еш, -ш юыша, сатышты, тљрешер, бирешкђн, эшлђштек, караштылар

Кушымчалары: -т, -тыр, -тер, -дыр, -дер, -дар, -кђр, -кыр, -кер, -гер, -герт, -ыр, -ер, -кыз, -кез, -гыз, -гез, -ыз, -ез, -сђт ашаткан, карата, эшлђткђн, сљйлђтер, саттырган, ачтырыр, њстергђн, кистерер, ђйттереп, алдыра, яздырган, салдырды, бирдергђн, белдерђ, аудара, њткђргђн, яткыра, ќиткерђ, менгерде, белгертте, (тормышка) ашырды, эчерде, яткыза, ќиткезђ, торгызыр, кигезер, тамызган, имезгђн, књрсђткђн

Боерык фигыль Хикәя фигыль Шарт фигыль Сыйфат фигыль Хәл фигыль Исем фигыль Инфинитив

Боерык фигыль Хикәя фигыль Шарт фигыль

Боерык фигыль боеру яисђ эш кушуны, љндђњне белдерђ. Ул ќљмлђдђ хђбђр булып килђ: И сабыйлар, эшлђгез сез, ић мљкатдђс нђрсђ – эш (Г. Тукай.) Интонация, кисђкчђлђр ярдђмендђ боеру мђгънђсе йомшартылып, кићђш итњ, њтенњ, сорау, ялвару кебек тљсмерлђр белдерелергђ мљмкин: Чыкчы, и фикрем кояшы! (Г. Тукай.) Йљрђккђ кунган шикелле, сайрамачы, кит инде! (Зљлфђт).

Боерык фигыль заман белђн тљрлђнми, зат-сан белђн тљрлђнђ. Боерык фигыль II џђм III затта гына килђ, ул II тљр зат кушымчасы алып тљрлђнђ. II ал эшлђ алыгызэшлђгез III алсын эшлђсен алсыннарэшлђсеннђр

ÇÀÒËÀÍÛØË Û ôèãûëüëð ßñàëûøû Çàò-ñàí êóøûìчàëàðûÌÈÑÀËËÀÐ áåðëåêòêœïëåêò Боерык фигыльíóëü ôîðìà I II III -ûéì, -èì... -ñûн, -ñåн -ûéê, -èê -ûãûç, -åãåç, -гыз, -гез -сыннар, -сеннђр áàðûéì, сљйлим, áàðûéê, ñšéëèê áàð, êèë, áàðûãûç, êèëåãåç аша, эшлђ, ашагыз, эшлђгез áàðñûí, êèëñåí, áàðñûííàð, êèëñåííð

Эш, хђл, хђрђкђтнећ булу-булмавын хикђялђњ, хђбђр итњ рђвешендђ белдергђн фигыль формалары хикђя фигыль дип атала. Áàëà-÷àãà èëê ќыя. Гљлназ китап укый. Хикђя фигыльнећ љч заманы бар: хђзерге, њткђн, килђчђк заманнар. Аларныћ 7 формасы була. Хикђя фигыль барлык-юклык, зат-сан, дђрђќђ, юнђлеш белђн тљрлђнђ.хђзерге њткђнкилђчђкзат-сан

Кушымчалары: -а, -ђ, -ый, -и

1.Сљйлђњче сљйлђп торган чактагы эш, хђл, хђрђкђтне белдерђ: Мин язам, шунда књрђм: лампа эчендђ май кими.(Г. Тукай.)

2. Даими яки гадђт буларак кабатлана торган эш, хђл, хђрђкђтне белдерђ: Дельфин дићгездђ яши.

3. Якын килђчђктђ булуы ышанычлы эшне аћлата: Иртђгђ ђни кайта.

4. Сљйлђмне ќанландыру љчен, њткђн заман мђгънђсендђ кулланыла: 1941нче елда Бљек Ватан сугышы башлана.

Тулы тљр (I тљр) I-мын, -мен-быз, -без II-сыћ, -сећ-сыз, -сез III–-лар, -лђр Кыска тљр (II тљр) I-м-к II-ћ-гыз, -гез III–-лар, -лђр

Билгеле үткән заман хикәя ф. Билгесез үткән заман хикәя ф.

-ды, -де, -ты, -те Сљйлђњче њзе катнашкан, књргђн яки белгђн эш, хђл, хђрђкђт турында хђбђр итђ: Кичђ без класс белђн театрга бардык.

-ган, -гђн, -кан, -кђн Сљйлђњче њзе катнашмаган, књрмђгђн яисђ анык белмђгђн эш, хђл, хђрђкђт турында бары аныћ нђтиќђсе буенча яки башка чыганакларга таянып хђбђр итђ: Кичђ Әнђс укырга бармаган!

Билгеле киләчәк заман Билгесез киләчәк заман

-ачак, -ђчђк, -ячак, -ячђк Килђчђктђ џичшиксез њтђлергђ тиеш эш-хђллђрне белдерђ: Яз кљне мин Мђскђњгђ барачакмын

Билгеле килђчђк заман -àчàê, - ђчê, -ÿчàê, -ÿчê I II III -ìûí, -ìåí -ñûћ, -ñåћ... -áûç, -áåç -ñûç, -ñåç...-лар,...-лђр куячакмын, киячђкмен, куячакбыз, киячђкбез куячаксыћ, киячђксећ, куячаксыз, киячђксез êàðàячак, êèëчê, ÿçàчаклар, êèëђчђклђр

-ыр, -ер, -р Эш, хђл, хђрђкђтнећ килђчђктђ булу яки булмавын ихтимал рђвештђ генђ хђбђр итђ: Бозлар китђрлђр, тау битлђре ачылыр, безнећ кырда зђћгђр гљллђр књкрђп њсђрлђр. (Џ.Такташ)

Билгесез килђчђк заман -àð, -ђð, -ÿð, -ûð, -åð, -р I II III -мын, -мен -сыћ, -сећ... -быз, -без -сыз, -сез...-лар,...-лђр язармын, эшлђрмен, ÿçàðбûз, эшлђрбез ÿçàðñûћ, ýøëðñåž, язарсыз, эшлђрсез язар, эшлђр, язарлар, эшлђрлђр

Шарт фигыль икенче бер фигыльдђн аћлашылган эш яки хђлнећ њтђлњ-њтђлмђвенђ шарт булган эш-хђлне белдерђ џђм - са, -сђ кушымчасы белђн ясала: бар-са, кил-сђ.

Iзат áàðñàì, êèëñì, áàðñàê, êèëñê II зат áàðñàž, êèëñž, áàðñàãûç, êèëñãåç III зат áàрñà, êèëñ, áàрñàëàр, êèëñëр

Шарт фигыль, икенче бер фигыльгђ ияреп китмђгђндђ, шартны белдерми, бђлки телђк, њтенњ, њкенњ кебек мђгънђлђрне белдерђ. Эх, минем дђ шундый абыем булса! (Сљйлђмнђн.) Йљз сум акчаћ булганчы, йљз дустыћ булсачы (мђкаль).

Берьюлы сыйфат џђм фигыль мђгънђсенђ ия булган фигыль тљркемчђсе сыйфат фигыль дип атала. Мисаллар: Књлнећ кырыеннан нарат урманыныћ янында ярылып књренгђн сап-сары арпа кыры алтын кебек башаклары берлђн ялтырап тора иде... Эре-эре милђшлђрнећ кызыл тамчыларына кђефлђнђ торган, ара-сыра гына књренђ торган кош-кортлар да шул ук тынлыкка хђйран калган иде (Г. Исхакый). Шул тиеннђргђ авыл саен китап сатып йљрњче агайдан яћа китап ала идем. Кызыклы китабын укырга биреп торучы кешелђргђ утын ярдым, атларын урман аланына аша­тырга алып йљрдем (Г. Бђширов).

Исемгђ ияреп, аннан алда килгђндђ, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнми. Сыйфатланмышы тљшеп калганда, сыйфат фигыль исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ. Фигыль кебек, сыйфат фигыль барлык- юклык, заман, юнђлеш белђн тљрлђнђ џђм њзе иярткђн сњзнећ нинди дђ булса килештђ торуын талђп итђ.

Хђзерге замаћ сыйфат фигыльнећ гади џђм тезмђ формасы бар. Гади формасы фигыльнећ тамыр яки ясалма нигезенђ -учы, -њче кушымчасы кушылып ясала: китап укучы бала, шигырь сљйлђњче кыз. Тезмђ формасы -а -и кушымчалы хђл фигыльгђ торган ярдђмче фигыле кушылып ясала: килђ торган кунак, бара торган юл, эшли торган кеше.

Хђзерге заман сыйфат фигыленећ гади формасы, сыйфатланмышы тљшеп калганда, бик ќићел исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ. Шул ук вакытта ул фигыль билгелђрен дђ саклый: Белњчелђр бармы? Ќићњчелђребезне котладык. Кайбер сыйфат фигыльлђр исђ, бљтенлђй исемгђ ђйлђнеп, аерым бер профессия иясен атыйлар: очучы, укытучы, сатучы. Бу вакытта фигыль билгелђре бљтенлђй югала: ул укытучы булып эшли.

Њткђн заман сыйфат фигыль фигыльнећ тамыр яки ясалма нигезенђ -ган, -гђн, -кан, - кђн кушымчалары ялганып ясала: Башланган эш – беткђн эш (мђкаль).

Њткђн заман сыйфат фигыль сыйфатланмышы тљшеп калганда исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ: Тырышкан табар, ташка кадак кагар (мђкаль). Белгђнегезне ђйтегез (сљйлђмнђн). Сыйфат фигыль њзенђ мљстђкыйль ия алып, иярчен ќљмлђнећ хђбђре булып килђ ала: Син ђйткђн сњзлђрне мин хђтерлим. Ул килгђндђ, поезд киткђн иде инде.

Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ љч тљре бар. 1. -ачак, -эчђк, -ячак, -ячђк кушымчалары белђн ясала: килђчђк кљн, язылачак шигырьлђр, сљйлђячђк кеше. 2. -р, -ыр, -ер, -ар, -ђр кушымчалары белђн ясала: барыр юл, килер кеше, ђйтер сњз. 3. -асы, -ђсе, -ыйсы, -исе кушымчалары белђн ясала: барасы ќир, ђйтђсе сњз, укыйсы китап.

Бу сыйфат фигыльнећ юклык тљре булмый. Килђчђк заман сыйфат фигыль, књбесенчђ, аергыч, иярчен ќљмлђнећ хђбђре булып килђ. Мђсђлђн, Зђћгђр Чишмђнећ бакчаларында чђчђклђр адђм књзе карап туя алмас дђрђќђдђ куе тљстђ чибђр булып ќитешђлђр... (Г. Ибраџимов.)

Хђл фигыль тљп фигыльдђн аћлашылган эш яки хђлгђ љстђмђ эшне белдерђ џђм аны ачыклый. Мин аћа ияреп йљрим (Г. Ибраџимов).

Хђл фигыль – њзендђ рђвеш џђм фигыль билгелђрен берлђштерђ торган затланышсыз фигыль формасы. Мђсђлђн, Казлар, њзара сљйлђшђ- сљйлђшђ, муеннарын боргалый- боргалый, ишегалдындагы зур тагаракта кара-каршы торып юыналар (Г. Бђширов).

Алар фигыльнећ тамыр яки ясалма нигезенђ тљрле кушымчалар ялганып ясала. Беренче тљр хђл фигыль кушымчасы: -ып, -еп, -п: килеп, алып. Икенче тљр хђл фигыль кушымчасы: -а, -ђ, -ый, -и: бара-бара, сљйли-сљйли. Өченче тљр хђл фигыль кушымчасы: -гач, -гђч, - кач, -кђч: килгђч, кайткач, калгач, киткђч. Дњртенче тљр хђл фигыль кушымчасы: -ганчы, - гђнче, -канчы, -кђнче: киткђнче, барганчы, књргђнче, кайтканчы.

Исем фигыль – исем џђм фигыль билгелђренђ ия булган затланышсыз фигыль. Ул -у, -њ кушымчалары ярдђмендђ ясала.

Исем фигыль фигыль кебек барлык-юклык белђн тљрлђнђ; њзенђ бђйлђнгђн исемнећ нинди дђ булса килештђ килњен сорый.

Исем фигыль, исем кебек њк килеш, тартым, зат- сан белђн тљрлђнђ, ќљмлђдђ ия, хђбђр, аергыч, тђмамлык, хђл, иярчен ќљмлђнећ хђбђре булып килђ: Син яшђњнећ кызыгын белмисећ (М. Мђџдиев). Бу – йокы ялкаулыгыннан киерелеп иснђњ генђ.(Г. Тукай). Бу повесть њзенећ эчтђлеге белђн табигатьне саклауга гына кайтып калмый (Г. Ахунов). Шуны уйнап ќибђрње була – ире шатлыгыннан бии башлый (М. Мђџдиев). Атна-ун кљн њтњгђ, Заџри китте (М. Мђџдиев).

Инфинитив – зат-сан, заман белђн тљрлђнми торган фигыль тљркемчђсе. Ул -ырга, -ергә, -рга, -ргђ, -арга, -ђргђ кушымчалары ярдђмендђ ясала: ясарга, уйларга, китђргђ, килергђ, тљзергђ.

Икелђнњ тудырган очракларда књбесенчђ -арга, -ђргђ кушымчасы ялгана. Инфинитив барлык-юклык белђн тљрлђнђ: барырга – бармаска, килергђ – килмђскђ, ђйтергђ – ђйтмђскђ.

Инфинитив ќљмлђдђ мљстђкыйль кулланылырга да, икенче фигыльгђ ияреп килергђ дђ мљмкин. Мђсђлђн, Ул бит сића ашарга пешерђ (М. Мђџдиев). – Калырга! – дип хђл итте Зарифуллин. – Калырга, тырышып укырга кирђк (М. Мђџдиев).

Ярдђмче фигыльлђргђ иде, икђн, имеш, бул, кыл фигыльлђре керђ. Беренчелђре и- тамырыннан ясалганнар. Иде ярдђмче фигыле, исем, сыйфат, алмашлык, сан белђн белдерелгђн хђбђр янында килеп, кушма хђбђрлђр ясый џђм аћа њткђн заман тљсмере љсти. Мђсђлђн, Исђбе – шундагы урта мђктђптђ чит тел укытучысы булып урнашу иде (М. Мђџдиев). Минемчђ, элек алар љчђњ иде: мђхђббђт, нђфрђт, максат (М. Мђџдиев).

Хђзерге џђм њткђн заман хикђя фигыль янында килгђндђ, иде ярдђмче фигыле њткђн заман хикђя фигыльнећ катлаулы формаларын ясый. Алда ђйтеп њткђнчђ, алар њткђн заманныћ тљрле тљсмерлђрен белдерњ љчен хезмђт итђлђр.

Килђчђк заман хикђя фигыль, шарт фигыль, боерык фигыль, инфинитив џђм кайбер башка формалар иде ярдђмче фигыле белђн бергђ килсђ, телђк мђгънђсе белдерелђ: Менђргђ иде Урал тауларына (ќыр). Бар идећ урманга, ќый идећ ќилђк... (сљйлђм).

Икђн, имеш ќљмлђгђ билгесезлек тљсмере љстилђр яки кемнђн булса да ишетеп сљйлђњне белдерђлђр: Ат мине кљтђ икђн (М. Мђџдиев).

Ит, сирђк очракта кыл, бул фигыльлђре ярдђмендђ тљрле сњз тљркемнђреннђн тезмђ фигыльлђр ясала: Сећелем мића ярдђм итђ. Улы инженер булды. Китђргђ тђкъдим кылынды.

исем+фигыль, аваз ияртеме+фигыль, фигыль+фигыль калыбы буенча ясалалар џђм аерым язылалар.

Мђсђлђн, аяк чалу, ачу китерњ, баш тарту, ис китњ, карын ачу, яфрак яру, телгђ килњ, искђ тљшњ, телдђн калу, књздђн югалу, аџ итњ, жу итњ, кылт итеп, тђкъдим итњ, џђлак булу, килеп чыгу, егыла язу, язып ќибђрњ.